معنی درس مهر و وفا (درس 6 فارسی دهم)

درس مهر و وفا راخوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب فارسی 1 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس مهر و وفا در آزمون نهایی فارسی دهم است. 

آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.

در این مقاله آموزشی، شرح و معنی درس مهر و وفا و گنج حکمت حقه راز، درس ششم کتاب فارسی دهم (فارسی 1) توسط گروه آموزشی راه روشن (دکتر سید علی هاشمی، دکتر امید نقوی و بهرام میرزایی) به شما ارائه می‌شود.

متن درس مهر و وفا

هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد		خداش در همه حال از بلا نگه دارد
حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست		که آشنا سخن آشنا نگه دارد
دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای		فرشته‌ات به دو دست دعا نگه دارد
گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان		نگاه دار سرِ رشته تا نگه دارد
صبا بر آن سر زلف اَر دل مرا بینی		ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد
چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت؟		ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد
سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری		که حق صحبت مهر و وفا نگه دارد
غبار راهگذارت کجاست تا حافظ		به یادگار نسیم صبا نگه دارد
		حافظ

کلیات درس مهر و وفا

قالب شعر: غزل. ردیف: نگه دارد. قافیه‌های شعر به ترتیب: وفا، بلا، آشنا، دعا، تا، جا، خدا، وفا، صبا. وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن.

ادبیات غنایی: ادبیات غنایی در واقع سروده‌هایی است که در آن‌ شاعر به بیان احساسات و عواطف شخصی خود می‌پردازد. در شعر فارسی ادبیات غنایی به صورت داستان، تغزّل، وصفِ طبیعت و جوانی، گلایه، مرثیه و مناجات در قالب‌های شعری مثل غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی و حتّی قصیده‌ که بخش تغزّل آن جایی برای بیان عواطف است، مطرح می‌شود.

بخش عظیمی از ادب فارسی در بیان عشق، به این‌گونه عواطف و احساسات می‌پردازد. از مهم‌ترین آثار ادب غنایی می‌توان به لیلی و مجنون و خسرو و شیرین نظامی گنجوی و ویس و رامین فخرالدّین اسعد گرگانی اشاره کرد.

غزل: قالبی شعری است که تمام ابیات آن دارای وزن یکسان است و در آن مصراع اوّل بیت اول با مصراع‌های زوج هم‌قافیه است. ابیات غزل معمولاً بین پنج تا پانزده بیت است. موضوع اصلی غزل بیان احساسات عاشقانه است، امّا در ادب فارسی غزل‌های بسیاری با موضوع اخلاقی، اجتماعی، عرفانی و … سروده شده است. سعدی، مولانا و حافظ از مهم‌ترین غزل‏‌سرایان زبان فارسی هستند.

حافظ: خواجه شمس ‏الدّین محمّد حافظ شیرازی غزل‌سرای نامدار ادبیات فارسی و از معروف‌ترین شاعران ایران در سطح جهان، در سال 727‌ هجری قمری متولّد شده است. تخلّص «حافظ» به دلیل آن است که وی قرآن را در چهارده روایت حفظ بوده است. از ویژگی‌های غزل حافظ استفاده‌ از انواع صنایع و آرایه‌های ادبی است.

از نکات قابل توجّه دیگر دربارۀ حافظ تفأل زدن به دیوان او است. فارسی‌زبانان از دیرباز به دیوان خواجۀ شیراز تفأل زده و از آیندۀ خود با توجّه به تأویل و توجیهِ بیت آگاه می‌شده‌اند. این از ویژگی‌های منحصربه‌فرد دیوان حافظ است که باعث شده به حافظ لقب لسان‌الغیب داده شود. وی در سال 792‌ هجری قمری در شیراز درگذشت. مزار او در حافظیّۀ شیراز زیارتگاه عاشقان ادبیات فارسی است.

اسرار التّوحید: اسرار التّوحید فی مقامات شیخ ابی‏‌سعید نوشتۀ محمّد بن منوّر نوادۀ شیخ ابوسعید ابوالخیر دربارۀ زندگی، سخنان و حالات شیخ ابوسعید ابوالخیر است. این کتاب در حدود سال 570‌ هجری قمری نوشته شده و از شاهکارهای نثر فارسی است.

معنای کلمات درس مهر و وفا

حدیث: ماجرا، روایت، سخن. حضرت: پیشگاه. معاش: زندگی، زیست، زندگانی کردن. هوا: میل، خواهش نفسانی. نگسلد: پاره نکند. پیمان: عهد. رشته: ریسمان. صبا: بادی که از طرف شمال‎ شرقی وزد، باد بهاری. زلف: موی سر، گیسو. اَر: اگر. لطف: مهربانی. صحبت: هم‌نشینی. راهگذار: گذرگاه.

معنی درس مهر و وفا + نکات درس مهر و وفا

هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد

خداش در همه حال از بلا نگه دارد

بیت 1: هرکس (هر معشوق) که حال عاشقان (اهل وفا) را مراعات کند؛ خداوند او را از همۀ بلاها محافظت می‌‎کند (دعا می‎ کنم که که خداوند او را از همۀ بلاها محافظت کند).

نکات: ضمیر در نقش مفعول: «ش» در کلمۀ «خداش». کنایه: «اهل وفا» کنایه از «عاشقان». کنایه: «جانب کسی را نگه داشتن» کنایه از «توجه و حمایت کردن». تلمیح: به آیه شریفه «و مَن یَتَوَکّل عَلَی الله فَهُوَ حَسبُه» تلمیح دارد. جناس: «در، هر». واج آرایی: «آ». پیام بیت: وفاداری.

***

حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست

که آشنا سخن آشنا نگه دارد

بیت 2: من تنها در پیشگاه معشوق، دربارۀ او سخن می‌گویم (من تنها در پیشگاه خداوند از معشوق خود سخن می‌گویم)؛ زیرا که تنها آشنایان راز یکدیگر را پیش خود حفظ می‌کنند.

نکات: ترادف: «حدیث، سخن». تضمین: مصراع اول بیت، تضمین مصراعی از سعدی است: «حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست/ یکی تمام بود مُطّلع بر اسرارم». تناسب: «حدیث، نگویم، سخن». تکرار: «دوست»، «آشنا». ایهام: کلمه «دوست» در انتهای مصراع اول می‎ تواند دو معنا داشته باشد؛ یکی به معنای «معشوق» و دیگری به معنای «خدا».

***

دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای

فرشته‌ات به دو دست دعا نگه دارد

بیت 3: ای دل، به گونه‌‎ای زندگی کن که اگر روزی دچار اشتباه و لغزش شدی، فرشتۀ آسمان برای تو دعا کند و تو را نجات دهد (همچنین می‌توان گفت: فرشته تو را با دست‌هایی که دعا می‌کنی، نگه دارد).

نکات: منادا و شبه‎ جمله: «دلا». ضمیر در نقش مفعول: «اَت» در «فرشته‌‎ات» مفعول است و جهش ضمیر دارد. استعاره و تشخیص: «دلا» استعاره از انسان. کنایه: «لغزیدن پا» کنایه از «خطا و اشتباه کردن». تناسب: «دل، دست،پا». واج آرایی: «د».

گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان

نگاه دار سرِ رشته تا نگه دارد

بیت 4: اگر می‎‌خواهی که معشوق به عهد خود وفا کند و پیمانش را با تو از بین نبرد، تو نیز به پیمانی که بستی وفادار باش.

نکات: ضمیر در نقش مضاف‎ الیه: «ت» در «گرت» نقش مضاف‎ الیه دارد و متعلق به «هوا» است. در اینجا جهش ضمیر اتفاق افتاده است. کنایه: «هوای چیزی را داشتن» کنایه از «آرزوی چیزی را داشتن». استعاره: «رشته» استعاره از «عشق». جناس: «گر، سر»، «نگاه، نگه»، «دار، دارد». کنایه: «سررشته نگه داشتن» کنایه از «نگهداشتن عهد و پیمان».

***

صبا بر آن سر زلف اَر دل مرا بینی

ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد

بیت 5: ای باد صبا! اگر دل من را آویخته به موی معشوق دیدی (دیدی که دل من اسیر و گرفتار موی معشوق است)، از روی مهربانی به او بگو که در همان‎ جا بماند.

 

نکات: ضمیر در نقش متمم: «ش» در «بگویش». استعاره و تشخیص: «صبا». ایهام تناسب: «سر» به معنای «نوک» آمده و در معنای «سر انسان» با «زلف» تناسب دارد. ایهام تناسب: «روی» به معنای «به خاطر» و به معنای «صورت» که در این معنا با «زلف» تناسب دارد. ایهام تناسب: «بینی» در معنای فعل مضارع التزامی به کار رفته است، اما در معنای «دماغ» با «زلف و دل» تناسب دارد. تناسب: «سر، زلف، دل». جناس: «بر، سر، ار». مفهوم: بیت به این مضمون ادبی اشاره دارد که جایگاه دل عاشق بر روی زلف معشوق است.

***

چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت؟

ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد

بیت 6: وقتی به معشوق گفتم که از دل من محافظت کن، او پاسخ داد: «بنده نمی‌تواند کاری انجام دهد؛ امیدوارم که خداوند از دل تو محافظت کند» (همچنین: از دست بندگان کاری ساخته نیست و فقط خداوند نگه‌دارندۀ بندگان است).

نکات: ضمیر در نقش متمم: «ش» در «گفتمش». پرسش انکاری: «ز دست بنده چه خیزد؟». کنایه: «دلم را نگاه دار» کنایه از «به من وفاداری کن». مجاز: «دست» مجاز از نیرو و توان. جناس: «نگاه، نگه»، «دار، دارد». تناسب: «دست، دل». تلمیح: مصراع دوم به آیۀ «و مَن یَتَوَکّل عَلَی الله فَهُوَ حَسبُه» اشاره دارد.

***

سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری

که حق صحبت مهر و وفا نگه دارد

بیت 7: تمام هستی و دارایی من، فدای معشوقی باشد که حقوق هم‌نشینی و عشق و وفاداری را رعایت می‎ کند.

نکات: مجاز: «سر» مجاز از «زندگی و هستی». مجاز: «زر» مجاز از «اموال و دارایی». مجاز: «سر و زر و دل و جانم» مجاز از «تمام هستی و دارایی». جناس: «سر، زر». مراعات نظیر: «سر، دل، جان». ایهام: «مهر و وفا» ایهام دارد؛ یکی به معنای «محبت و وفاداری» و دیگری نام یک عاشق و معشوق. کنایه: «حق صحبت نگاه داشتن» کنایه از «وفاداری».

***

غبار راهگذارت کجاست تا حافظ

به یادگار نسیم صبا نگه دارد

بیت 8: ای معشوق! در کجا می‌‎توان غبار محلی را پیدا کرد که تو از آنجا رد شده‌ای؟ تا حافظ آن غبار را به‎ عنوان یادگاری از باد صبا بگیرد.

نکات: ضمیر در نقش مضاف‎ الیه: «ت» در «راهگذارت». استعاره و تشخیص: «نسیم صبا». تشبیه: «غبار» به «یادگار و هدیه». واج آرایی: «ر»، «ا». تخلص: «حافظ».

نکات ضروری درس مهر و وفا فارسی دهم

ایهام

به کار بردن واژه‌ای در جمله است که حداقل دو معنا دارد، یکی دور از ذهن و دیگری نزدیک به ذهن. ایهام از ریشۀ «وَهم» و به معنی «به گمان و تردید انداختن» است. در ایهام هر دو معنای واژه، مورد نظر شاعر است؛ مثلاً در بیت:

گفتم که بوی زلفت ما را به آرزو کشت

گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید

واژۀ «بو» ایهام دارد؛ هم به معنی «عطر» است و هم به معنی «آرزو» که هر دو می‌تواند مورد نظر باشد. حافظ استاد ایهام است و یکی از دلایل زیبایی اشعارش چندمعنایی بودن آنهاست.

نقش‌‎های ضمیرهای پیوسته

ضمیرهای پیوسته در جمله می‎ توانند یکی از سه نقش زیر را داشته باشند:

الف- مفعول:

دیدمش خرم و خندان قدح باده به دست

و اندر آن آینه صدگونه تماشا می‌کرد

«ش» در واژۀ «دیدمش» نقش مفعول دارد: «او را دیدم».

ب- متمم:

گفتمش سلسلۀ زلف بتان از پی چیست

گفت حافظ گله ‎ای از دل شیدا می‌‎کرد

«ش» در واژۀ «گفتمش» نقش متمم دارد: «به او گفتم».

ج- مضاف ‎الیه:

گفت آن یار کز او گشت سر دار بلند

جرمش این بود که اسرار هویدا می‌کرد

«ش» در واژۀ «جرمش» نقش مضاف‎ الیه دارد: «جرم او».

نکته: دقت کنید که ضمیرهای پیوسته را با شناسه های فعل اشتباه نگیرید؛ مثلا در فعل «گفتم»، «ـَم» شناسه فعل است.

شناسه های فعل:

شخص	شناسه‌ زمان گذشته	شناسه‌ زمان حال
اول شخص مفرد	_َم	ـَم
دوم شخص مفرد	ی	ی
سوم شخص مفرد	–	ـَد
اول شخص جمع	یم	یم
دوم شخص جمع	ید	ید
سوم شخص جمع	ـَند	ـَند

ضمیرهای شخصی:

ضمیرهای شخصی

	گسسته		پیوسته
شخص	مفرد	جمع	مفرد	جمع
یکم شخص	من	ما	ـَـ م	ـِـ مان
دوم شخص	تو	شما	ـَـ ت	ـِـ تان
سوم شخص	او	آن‌ها/ایشان	ـَـ ش	ـِـ شان

گنج حکمت حقه راز

روزی یكی نزدیک شیخ آمد و گفت: «ای شیخ! آمده‌ام تا از اسرار حق، چیزی با من نمایی.»

شیخ گفت: «بازگرد تا فردا».

آن مرد بازگشت.

شیخ بفرمود تا آن روز موشی بگرفتند و در حُقّه كردند و سرِ حقّه محكم کردند.

دیگر روز آن مرد بازآمد و گفت: «ای شیخ آنچ وعده كرده‌ای، بگوی».

شیخ بفرمود تا آن حقّه را به وی دادند و گفت: «زینهار، تا سر این حقه باز نكنی» .

مرد حقّه را برگرفت و به خانه رفت و سودای آنش بگرفت که آیا در این حقّه، چه سرّ است؟ هرچند صبر کرد نتوانست؛ سر حقّه باز کرد و موش بیرون جَست و برفت.

مرد پیش شیخ آمد و گفت: «ای شیخ، من از تو سرّ خدای ‏تعالی طلب کردم، تو موشی به من دادی؟!»

شیخ گفت: «ای درویش، ما موشی در حقّه به تو دادیم، تو پنهان نتوانستی داشت؛ سرّ خدای تعالی را با تو بگوییم، چگونه نگاه خواهی داشت؟!».

اسرار‌التوحید، محمد بن منوّر

 

معنای کلمات گنج حکمت حقه راز

حقّه: جعبه، صندوق، قوطی، ظرف کوچک. با من نمایی: به من نشان بدهی، به من بگویی. آنچ: آنچه. زینهار: آگاه باش، مراقب باش. سودا: اندیشه، هوس، عشق، اشتیاق. واژه‌‏های املایی: اسرار حق، زینهار، حقّه، خدای تعالی.

چند نکته تکمیلی درس 6 فارسی دهم

ما در این مقاله، به بررسی معنی درس مهر و وفا و گنج حکمت حقه راز، درس ششم فارسی دهم پرداختیم و متن کامل شعر مندرج در کتاب را آوردیم.

برای خرید دیوان و خواندن دیگر اشعار حافظ کلیک کنید و اگر می‌خواهید کتاب اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابی الخیر را بخوانید، روی لینک کلیک کنید. البته من از شما می‌خواهم که بعد از خواندن این مقاله، به سراغ مطالعه بخش‌های دیگر کتاب بروید.

همچنین ما، علاوه بر معنی درس مهر و وفا فارسی دهم، شرح و معنی درس‌های دیگر کتاب فارسی دهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. به شما پیشنهاد می‌کنم که به مطالعه درس بیداد ظالمان هم بپردازید.