آذر
پایه دهم
شرح و معنی درس مهر و وفا (فارسی دهم)
درس مهر و وفا را خوانده اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب فارسی 1 آشنا شویم.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه ای برای بهره گیری دانش آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده ایم.
در این پست آموزشی، شرح و معنی درس مهر و وفا ، درس ششم کتاب فارسی دهم (فارسی 1) توسط گروه آموزشی راه روشن (دکتر سید علی هاشمی، دکتر امید نقوی و بهرام میرزایی) به شما ارائه می شود.
متن درس مهر و وفا
| هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد | خداش در همه حال از بلا نگه دارد | |
| حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست | که آشنا سخن آشنا نگه دارد | |
| دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای | فرشته‌ات به دو دست دعا نگه دارد | |
| گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان | نگاه دار سرِ رشته تا نگه دارد | |
| صبا بر آن سر زلف اَر دل مرا بینی | ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد | |
| چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت؟ | ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد | |
| سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری | که حق صحبت مهر و وفا نگه دارد | |
| غبار راهگذارت کجاست تا حافظ | به یادگار نسیم صبا نگه دارد | |
|
حافظ |
کلیات درس مهر و وفا
قالب شعر: غزل. رديف: نگه دارد. قافيه‌هاي شعر به ترتيب: وفا، بلا، آشنا، دعا، تا، جا، خدا، وفا، صبا.
ادبيات غنايي: ادبيات غنايي در واقع سروده‌هايي است که در آن شاعر به بيان احساسات و عواطف شخصي خود مي‌پردازد. در شعر فارسي ادبيات غنايي به صورت داستان، تغزّل، وصفِ طبيعت و جواني، گلايه، مرثيه و مناجات در قالب‌هاي شعري مثل غزل، مثنوي، رباعي، دوبيتي و حتّي قصيده که بخش تغزّل آن جايي براي بيان عواطف است، مطرح مي‌شود. بخش عظيمي از ادب فارسي در بيان عشق، به اين‌گونه عواطف و احساسات مي‌پردازد. از مهم‌ترين آثار ادب غنايي مي‌توان به ليلي و مجنون و خسرو و شيرين نظامي گنجوي و ويس و رامين فخرالدّين اسعد گرگاني اشاره کرد.
غزل: قالبي شعري است که تمام ابيات آن داراي وزن يکسان است و در آن مصراع اوّل بیت اول با مصراع‌هاي زوج هم‌قافيه است. ابيات غزل معمولاً بين پنج تا پانزده بيت است. موضوع اصلي غزل بيان احساسات عاشقانه است، امّا در ادب فارسي غزل‌هاي بسياري با موضوع اخلاقي، اجتماعي، عرفاني و … سروده شده است. سعدي، مولانا و حافظ از مهم‌ترين غزلسرايان زبان فارسي هستند.
حافظ: خواجه شمس الدّين محمّد حافظ شيرازي غزل‌سراي نامدار ادبيات فارسي و از معروف‌ترين شاعران ايران در سطح جهان، در سال 727 ه.ق متولّد شده است. تخلّص «حافظ» به دليل آن است که وي قرآن را در چهارده روايت از بر داشته است. از ويژگي‌هاي غزل حافظ استفاده از انواع صنايع و آرايه‌هاي ادبي است. از نکات قابل توجّه ديگر دربارۀ حافظ تفأل زدن به ديوان او است. فارسي زبانان از ديرباز به ديوان خواجۀ شيراز تفأل زده و از آینده خود با توجّه به تأويل و توجيهِ بيت آگاه مي‌شده‌اند. اين از ويژگي‌هاي منحصربه‌فرد ديوان حافظ است که باعث شده به حافظ لقب لسان‌الغیب داده شود. وي در سال 792ه.ق در شيراز درگذشت. مزار او در حافظيّۀ شيراز زیارتگاه عاشقان ادبيات فارسي است.
اسرار التّوحيد: اسرار التّوحيد في مقامات شيخ ابيسعيد نوشتۀ محمّد بن منوّر نوادۀ شيخ ابوسعيد ابوالخير دربارۀ زندگی، سخنان و حالات شيخ ابوسعيد ابوالخير است. اين کتاب در حدود سال 570 ه.ق نوشته شده و از شاهکارهاي نثر فارسي است.
واژه ها و ترکیب های درس مهر و وفا
حدیث: ماجرا، روایت، سخن. حضرت: پیشگاه. معاش: زندگی، زیست، زندگانی کردن. هوا: میل، خواهش نفسانی. نگسلد: پاره نکند. پیمان: عهد. رشته: ریسمان. صبا: بادی که از طرف شمال شرقی وزد، باد بهاری. زلف: موی سر، گیسو. اَر: اگر. لطف: مهربانی. صحبت: هم نشینی. راهگذار: گذرگاه.
معنی و مفهوم ابيات و آرايه‌ها و نکات ادبی و زبانی درس مهر و وفا
| هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد | خداش در همه حال از بلا نگه دارد |
بيت 1: هرکس (هر معشوق) که حال عاشقان (اهل وفا) را مراعات کند؛ خداوند او را از همۀ بلاها محافظت می کند (دعا می کنم که که خداوند او را از همۀ بلاها محافظت کند).
نکات: مفعول: «ش» در کلمۀ «خداش». کنایه: «اهل وفا» کنایه از «عاشقان». کنایه: «جانب کسی را نگه داشتن» کنایه از «توجه و حمایت کردن». تلمیح: به آیه شریفه «و مَن یَتَوَکّل عَلَی الله فَهُوَ حَسبُه» تلمیح دارد. جناس: «در، هر». واج آرایی: «آ». پیام بیت: وفاداری.
| حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست | که آشنا سخن آشنا نگه دارد |
بيت 2: من تنها در پیشگاه معشوق، دربارۀ او سخن میگویم (من تنها در پیشگاه خداوند از معشوق خود سخن میگویم)؛ زیرا که تنها آشنایان راز یکدیگر را پیش خود حفظ می کنند.
نکات: ترادف: «حدیث، سخن». تضمین: مصراع اول بیت، تضمین مصراعی از سعدی است: «حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست/ یکی تمام بود مُطّلع بر اسرارم». تناسب: «حدیث، نگویم، سخن». تکرار: «دوست»، «آشنا». ایهام: کلمه «دوست» در انتهای مصراع اول می تواند دو معنا داشته باشد؛ یکی به معنای «معشوق» و دیگری به معنای «خدا».
| دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای | فرشته‌ات به دو دست دعا نگه دارد |
بيت 3: ای دل، به گونه ای زندگی کن که اگر روزی دچار اشتباه و لغزش شدی، فرشتۀ آسمان برای تو دعا کند و تو را نجات دهد (همچنین می توان گفت: فرشته تو را با دست هایی که دعا می کنی، نگه دارد).
نکات: منادا و شبه جمله: «دلا». مفعول: «اَت» در «فرشته ات» مفعول است و جهش ضمیر دارد. استعاره و تشخیص: «دلا» استعاره از انسان. کنایه: «لغزیدن پا» کنایه از «خطا و اشتباه کردن». تناسب: «دل، دست،پا». واج آرایی: «د».
| گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان | نگاه دار سرِ رشته تا نگه دارد |
بيت 4: اگر می خواهی که معشوق وفای به عهد کند و پیمانش را با تو از بین نبرد، تو نیز به پیمانی که بستی وفادار باش.
نکات: مضاف الیه: «ت» در «گرت» نقش مضاف الیه دارد و متعلق به «هوا» است. در اینجا جهش ضمیر اتفاق افتاده است. کنایه: «هوای چیزی را داشتن» کنایه از «آرزوی چیزی را داشتن». استعاره: «رشته» استعاره از «عشق». جناس: «گر، سر»، «نگاه، نگه»، «دار، دارد». کنایه: «سررشته نگه داشتن» کنایه از «نگهداشتن عهد و پیمان».
| صبا بر آن سر زلف اَر دل مرا بینی | ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد |
بيت 5: ای باد صبا! اگر دل من را آویخته به موی معشوق دیدی (دیدی که دل من اسیر و گرفتار موی معشوق است)، از روی مهربانی به او بگو که در همان جا بماند.
نکات: متمم: «ش» در «بگویش». استعاره و تشخیص: «صبا». ایهام تناسب: «سر» به معنای «نوک» آمده و در معنای «سر انسان» با «زلف» تناسب دارد. ایهام تناسب: «روی» به معنای «به خاطر» و به معنای «صورت» که در این معنا با «زلف» تناسب دارد. ایهام تناسب: «بینی» در معنای فعل مضارع التزامی به کار رفته است، اما در معنای «دماغ» با «زلف و دل» تناسب دارد. تناسب: «سر، زلف، دل». جناس: «بر، سر، ار». بیت به این مضمون ادبی اشاره دارد که جایگاه دل عاشق بر روی زلف معشوق است.
| چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت؟ | ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد |
بيت 6: وقتی به معشوق گفتم که از دل من محافظت کن، او پاسخ داد: «بنده نمی تواند کاری انجام دهد؛ امیدوارم که خداوند از دل تو محافظت کند» (همچنین: از دست بندگان کاری ساخته نیست و فقط خداوند نگه دارنده بندگان است).
نکات: متمم: «ش» در «گفتمش». پرسش انکاری: «ز دست بنده چه خیزد؟». کنایه: «دلم را نگاه دار» کنایه از «به من وفاداری کن». مجاز: «دست» مجاز از نیرو و توان. جناس: «نگاه، نگه»، «دار، دارد». تناسب: «دست، دل». تلمیح: مصراع دوم به آیۀ «و مَن یَتَوَکّل عَلَی الله فَهُوَ حَسبُه» اشاره دارد.
| سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری | که حق صحبت مهر و وفا نگه دارد |
بيت 7: تمام هستی و دارایی من، فدای معشوقی باشد که حقوق همنشینی و عشق و وفاداری را رعایت می کند.
نکات: مجاز: «سر» مجاز از «زندگی و هستی». مجاز: «زر» مجاز از «اموال و دارایی». مجاز: «سر و زر و دل و جانم» مجاز از «تمام هستی و دارایی». جناس: «سر، زر». مراعات نظیر: «سر، دل، جان». ایهام: «مهر و وفا» ایهام دارد؛ یکی به معنای «محبت و وفاداری» و دیگری نام یک عاشق و معشوق. کنایه: «حق صحبت نگاه داشتن» کنایه از «وفاداری».
| غبار راهگذارت کجاست تا حافظ | به یادگار نسیم صبا نگه دارد |
بيت 8: ای معشوق! در کجا می توان غبار محلی را پیدا کرد که تو از آنجا رد شده ای؟ تا حافظ آن غبار را به عنوان یادگاری از باد صبا بگیرد.
نکات: مضاف الیه: «ت» در «راهگذارت». استعاره و تشخیص: «نسیم صبا». تشبیه: «غبار» به «یادگار و هدیه». واج آرایی: «ر»، «ا». تخلص: «حافظ».
نکات ضروری درس مهر و وفا
* ايهام: به کار بردن واژه‌اي در جمله است که حداقل دو معنا دارد، يکي دور از ذهن و ديگري نزديک به ذهن. ايهام از ريشۀ «وَهم» و به معني «به گمان و ترديد انداختن» است. در ايهام هر دو معناي واژه، مورد نظر شاعر است؛ مثلاً در بيت:
| گفتم که بوی زلفت ما را به آرزو کشت | گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید |
واژۀ «بو» ايهام دارد؛ هم به معني «عطر» است و هم به معني «آرزو» که هر دو مي‌تواند مورد نظر باشد. حافظ استاد ايهام است و يکي از دلايل زيبايي اشعارش چندمعنايي بودن آنهاست.
* نقش های ضمیرهای پیوسته: ضمیرهای پیوسته در جمله می توانند یکی از سه نقش زیر را داشته باشند:
الف- مفعول:
| دیدمش خرم و خندان قدح باده به دست | و اندر آن آینه صدگونه تماشا می‌کرد |
«ش» در واژۀ «دیدمش» نقش مفعول دارد: «او را دیدم».
ب- متمم:
| گفتمش سلسلۀ زلف بتان از پی چیست | گفت حافظ گله ای از دل شیدا می کرد |
«ش» در واژۀ «گفتمش» نقش متمم دارد: «به او گفتم».
ج- مضاف الیه:
| گفت آن یار کز او گشت سر دار بلند | جرمش این بود که اسرار هویدا می‌کرد |
«ش» در واژۀ «جرمش» نقش مضاف الیه دارد: «جرم او».
نکته: دقت کنید که ضمیرهای پیوسته را با شناسه های فعل اشتباه نگیرید؛ مثلا در فعل «گفتم»، «ـَم» شناسه فعل است.
شناسه های فعل:
| شخص | شناسه زمان گذشته | شناسه زمان حال |
|---|---|---|
| اول شخص مفرد | _َم | ـَم |
| دوم شخص مفرد | ی | ی |
| سوم شخص مفرد | – | ـَد |
| اول شخص جمع | یم | یم |
| دوم شخص جمع | ید | ید |
| سوم شخص جمع | ـَند | ـَند |
ضمیرهای شخصی:
| گسسته | پیوسته | |||
|---|---|---|---|---|
| شخص | مفرد | جمع | مفرد | جمع |
| یکم شخص | من | ما | ـَـ م | ـِـ مان |
| دوم شخص | تو | شما | ـَـ ت | ـِـ تان |
| سوم شخص | او | آن‌ها/ایشان | ـَـ ش | ـِـ شان |
گنج حکمت
حقّۀ راز
روزي يكي نزدیک شيخ آمد و گفت: «اي شيخ! آمده ام تا از اسرار حق، چيزي با من نمايي.»
شيخ گفت: «بازگرد تا فردا».
آن مرد بازگشت.
شيخ بفرمود تا آن روز موشي بگرفتند و در حُقّه كردند و سرِ حقّه محكم کردند.
ديگر روز آن مرد بازآمد و گفت: «اي شيخ آنچ وعده كرده‌اي، بگوي».
شيخ بفرمود تا آن حقّه را به وي دادند و گفت: «زينهار، تا سر اين حقه باز نكني» .
مرد حقّه را برگرفت و به خانه رفت و سوداي آنش بگرفت که آيا در اين حقّه، چه سرّ است؟ هرچند صبر کرد نتوانست؛ سر حقّه باز کرد و موش بيرون جست و برفت.
مرد پيش شيخ آمد و گفت: «اي شيخ، من از تو سرّ خداي تعالي طلب کردم، تو موشي به من دادي؟!»
شيخ گفت: «اي درويش، ما موشي در حقّه به تو داديم، تو پنهان نتوانستي داشت؛ سرّ خداي تعالي را با تو بگوييم، چگونه نگاه خواهي داشت؟!».
اسرار‌التوحيد، محمد بن منوّر
واژه ها و ترکيب‌ها
حقّه: جعبه، صندوق، قوطي، ظرف کوچک. با من نمايي: به من نشان بدهي، به من بگويي. آنچ: آنچه. زينهار: آگاه باش، مراقب باش. سودا: اندیشه، هوس، عشق، اشتياق. واژه های املايي: اسرار حق، زينهار، حقّه، خداي تعالي.
تدریس و شرح و معنی درس مهر و وفا
چند نکته تکمیلی
ما در این مقاله، به بررسی معنی درس مهر و وفا پرداختیم و متن کامل شعر مندرج در کتاب را آوردیم. برای دریافت متن کامل کتاب فارسی می توانید اینجا کلیک کنید. همچنین برای خواندن دیگر اشعار حافظ کلیک کنید و اگر می خواهید کتاب اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابی الخیر را بخوانید، کلیک کنید. البته من از شما می خواهم که بعد از خواندن این مقاله، به سراغ مطالعه بخش های دیگر کتاب بروید.
همچنین ما، علاوه بر معنی درس مهر و وفا فارسی دهم، شرح و معنی درس های دیگر کتاب فارسی دهم را در سایت فارسی 100 قرار داده ایم. به شما پیشنهاد می کنم که به مطالعه درس بیداد ظالمان هم بپردازید.
