فروردین
قلمرو ادبی
آرایه واج آرایی (یک واج و دو هوا)
آرایه واج آرایی چیست؟
قیامت قامت و قامت قیامت قیامت می كند این قد و قامت
هرگاه یک یا چند واج در بیت یا جمله بیش از سه بار تکرار شود، به گونه ای که این تکرار باعث ایجاد آهنگ و صدای خاصی شود، آرایه «واج آرایی» یا «نغمۀ حروف» پدید می آید. آرایه واج آرایی یکی از مباحث مربوط به قلمروی ادبی است.
پیش از توضیح بیشتر باید ذکر کنیم که به هر یک از صداهای زبان (صامت یا مصوت) «واج» می گویند؛ مثلا در واژه «صبا» ما چهار واج داریم که دو تای آنها صامت «ص» و «ب» و دو تای آنها مصوت «ـَ» و «ا» هستند.
انواع واج ها
در زبان فارسی 29 واج داریم. از این میان 23 واج صامت هستند. این واج ها همان حروف الفبا هستند، اما حروفی که شکل نگارشی مختلفی دارند، ولی تلفظشان با هم تفاوتی ندارد، در مجموع یک واج به حساب می آیند، به همین خاطر تعداد واج های صامت کمتر از تعداد حروف الفبا است. واج های صامت مشترک عبارت اند از:
ء ، ع/ ت، ط/ ث، س، ص/ ح، ه/ ذ، ز، ض، ظ/ غ، ق
همچنین 6 واج مصوت داریم. واج های مصوت عبارت اند از:
ـَ ، ـُ ، ـِ ، آ، او، ای.
هر گردی گردو نیست
همان طور که در تعریف واج آرایی ذکر شد، تکرار واج ها در یک بیت یا جمله زمانی می تواند آرایۀ واج آرایی را ایجاد کند که اولا بیش از سه بار باشد (اگر سه بار باشد، باید واج ها نزدیک هم تکرار شوند) و اینکه این تکرار باعث ایجاد موسیقی متمایز در کلام شود. از این رو اگر واجی چند بار تکرار شود، ولی این تکرار هیچ صدای خاصی را در کلام ایجاد نکند، واج آرایی به حساب نمی آید؛ مثلا در بیت زیر واج «ت» چهار بار تکرار شده است، اما آرایه واج آرایی را پدید نیاورده است:
گفتمش هیچ نیست بهتر از آن که کنی حذف از او تمام حروف
جامی
نکته دیگر اینکه ممکن است در یک بیت، بیش از یک واج دارای آرایۀ واج آرایی باشد؛ مثلا در بیت زیر، دو حرف «خ» و «چ» واج آرایی دارند:
ستون کرد چپ را و خم کرد راست خروش از خم چرخ چاچی بخاست
فردوسی
واج آرایی در مصوت‌ها
ممکن است با خود بگویید که ما با واج آرایی در واج های صامت آشنا هستیم، اما مگر در واج های مصوت هم واج آرایی اتفاق می افتد؟ در جواب باید بگویم که «بله»؛ در واج های مصوت هم ممکن است واج آرایی اتفاق بیفتد. به نمونه های زیر نگاه کنید:
ای ساربان! آهسته ران، کآرام جانم می رود وان دل که با خود داشتم با دل سِتانم می رود
سعدی
***
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
سعدی
***
خوابِ نوشینِ بامدادِ رحیل بازدارد پیاده را ز سبیل
سعدی
می بینید که در بیت اول مصوت «ا»، در بیت دوم مصوت «ـُ» و در بیت سوم مصوت «ـِ» دارای واج آرایی هستند. یادتان باشد که گاهی اوقات به واج آرایی با واج های صامت «هم حروفی» و به واج آرایی با واج های مصوت «هم صدایی» هم گفته می شود.
تتابع اضافات
در صورتی که چند ترکیب اضافی یا وصفی (یا هر دوی این ترکیب ها) پشت سر هم بیایند، کاربردی در کلام پدید می آید که به آن «تتابع اضافات» می گویند. در تتابع اضافات ما همواره واج آرایی مصوت «ـِ» داریم:
خَمی که ابرویِ شوخ تو در کمان انداخت به قصدِ جانِ منِ زارِ ناتوان انداخت
حافظ
***
دود آهِ سـیـنـۀ نـالانِ مـن سوخت این افسردگان خام را
حافظ
واج آرایی در آزمون‌های تستی
در آزمون های چهارگزینه ای معمولا به یکی از روش های زیر از واج آرایی سوال طرح می شود. گاه سوال پرسیده می شود که در میان گزینه های ارائه شده، کدام گزینه واج آرایی ندارد و گاه در نقطۀ مقابل، گفته می شود که از میان گزینه های مختلف، کدامیک واج آرایی دارد.
همچنین شکل دیگر سوال های مربوط به واج آرایی، تشخیص واج آرایی قوی تر در بین گزینه ها است. در این نوع از سوال ها تمام گزینه ها واج آرایی دارند، اما این آرایه در یکی از گزینه ها آشکارتر است. برای پاسخگویی به این نوع سؤال ها باید در نظر داشت که واج آرایی در واج های صامت قوی تر از واج های مصوت است. از طرف دیگر واج آرایی در واج های «ج»، «چ»، «خ»، «س»، «ش»، «ز»، «ژ»، «ق» بسیار واضح تر از سایر واج ها است؛ مثلا در بیت زیر واج آرایی در واج صامت «ج» و مصوت «ا» وجود دارد، اما واج آرایی صامت آشکارتر است:
جان بی جمال جانان میل جهان ندارد هرکس که این ندارد، حقا که آن ندارد
حافظ
حرف های مختلف، واج مشترک
در واج آرایی، شکل ملفوظ (تلفظ شده) واژه ها در نظر گرفته می شود. از این رو واژه هایی که واج های یکسان با حروف متفاوت دارند، هم می توانند باعث ایجاد این آرایه شوند؛ مثلا در بیت زیر حروف «ص» و «س» با اینکه دو حرف متفاوت هستند، اما چون نمایندۀ یک واج هستند، آرایۀ واج آرایی را پدید آورده اند:
صوفی بیا که آینه صافیست جام را تا بنگری صفای می لعل فام را
حافظ
مُشتی نمونه خروار
چند نمونه از آرایه واج آرایی در کتاب های درسی را در زیر آورده ایم، بخوانید و لذت ببرید:
| درِ نابستۀ احسان گُشاده است | به هر کس آنچه می بایست، داده است | (س) | |
| در این بود درویش شوریده رنگ | که شیری درآمد، شغالی به چنگ | (ش) | |
| اگر او به وعده گوید که دَمی دگر بیایم | همه وعده مَکر باشد، بفریبد او شما را | (د) | |
| رو، سر بِنِه به بالین، تنها مرا رها کن | تَرکِ منِ خرابِ شَبگردِ مبتلا کن | (ـِ) | |
| برای من مَگِریّ و مگو دریغ! دریغ! | به دام دیو دراُفتی، دریغ آن باشد | (د) | |
| چون دادِ عادلان به جهان در بَقا نکرد | بیداد ظالمان شما نیز بگذرد | (د) | |
| مپندار این شعله اَفسُرده گردد | که بعد از من افروزد از مَدفَن من | (د) | |
| قصّۀ حال يوسف را نیكو نه از حُسنِ صورت او گفت، بلكه از حُسن سیرَتِ او گفت. | (س) | ||
پرسش‌های چهارگزینه‌ای واج آرایی
- در کدام گزینه آرایه «واج آرایی» وجود دارد؟
الف- ای شاهد قدسی که کشد بند نقابت / وی مرغ بهشتی که دهد دانه و آبت
ب- نگاه کن که غم درون دیده ام / چگونه قطره قطره آب می شود
ج- کشتی نشستگانیم ای باد شرطه برخیز / باشد که باز بینیم دیدار آشنا را
د- دل غالیه فام است و رُخش چون گل زردست/ گویی که شب دوش می و غالیه خورده است
پاسخ تحلیلی: گزینه «ج» صحیح است. واج «ش» در این گزینه واج آرایی دارد. در سایر گزینه ها واج ها کمتر از سه بار تکرار شده اند یا واج های تکرار شده در کنار هم نیستند و موسیقی خاصی ایجاد نکرده اند.
- در کدام گزینه آرایه «واج آرایی» به کار نرفته است؟
الف- شقایق های عشق‌انگیز، پیشاپیش طاووسان/ بسان قطره‌های قیر باریده بر اخگرها
ب- نقش مستوری و مستی نه به دست من و توست / آن چه سلطان ازل گفت بکن، آن کردم
ج- عنقا شکار کس نشود دام بازچین/ کآنجا همیشه باد به دست است دام را
د- پیش از اینت بیش از این، اندیشه عشّاق بود / مهرورزی تو با ما شهرۀ آفاق بود
پاسخ تحلیلی: گزینه «ج» صحیح است. در گزینه «الف»، در واج های «ش» و «ق» واج آرایی داریم. در گزینه «ب» در واج های «س» و «ت» واج آرایی داریم. در گزینه «د» هم واج صامت«ش» و مصوت «ای» واج آرایی دارند.
- «واج آرایی» در کدام گزینه محسوس تر است؟
الف- دور است سر آب از این بادیه هُش دار/ تا غول بیابان نفریبد به سرابت
ب- جهان فانی و باقی فدای عارض ساقی / که سلطانی عالم را طفیل عشق می بینم
ج- قند آمیخته با گل نه علاج دل ماست/ بوسه ای چند برآمیز به دشنامی چند
د- خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد / که تا ز خال تو خاکم شود عبیرآمیز
پاسخ تحلیلی: گزینه «د» صحیح است. در گزینه «الف»، واج «س» با فاصله به کار رفته است و واج آرایی نیست. از سوی دیگر همان طور که پیش تر گفته شد، موسیقی ایجاد شده در واج های صامت بیشتر از واج های مصوت است و در واج های صامت هم، ارزش موسیقی حروفی نظیر «خ»، «چ»، «ژ» و … بیشتر از واج هایی نظیر «م»، «ن» و «ب» است. از این رو گزینه های «ب» و «ج» هم نمی توانند پاسخ صحیح باشند.
نوبت شما
خب حالا که با آرایه واج آرایی یا تکرار آشنا شدید، یک بیت شعر دارای واج آرایی را از شعرهایی که حفظ هستید، در قسمت نظرات بنویسید.
| این مقاله بخشی از کتاب ویژه من، سید علی هاشمی، درباره قلمروی ادبی و آرایه های ادبی در کنکور است.
نگارش این کتاب به زودی به پایان می رسد و در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد. |
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقاله های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده ایم. برای مطالعه یک مقاله مفید پیرامون آرایه تشبیه کلیک کنید. همچنین برای مطالعه سایر مقاله های قلمرو ادبی کلیک کنید.
