شناخت آرایه مراعات نظیر

آرایه مراعات نظیر

در کنار همه آرایه‌های ادبی، آرایه مراعات نظیر، خیلی خاص جلوه می‌نماید. تناسبی که این آرایه با در کنار هم قرار دادن واژه‌ها به وجود می‌آورد، در هیچ آرایه دیگری به این وضوح و زیبایی نیست.

در این مقاله در ابتدا آرایه مراعات نظیر را تعریف خواهیم کرد. سپس چند نکته درباره آن و روش تشخیص آن، خواهیم گفت. پس از آن مبحث کوتاهی درباره تفاوت این آرایه با تناسب مطرح خواهیم کرد. در نهایت نیز این مبحث را تمرین و تکرار می‌کنیم.

بعد از مطالعه این مقاله شما به‌خوبی مراعات نظیر را در متون و اشعار ادبی تشخیص می‌دهید و لذت ادبی حاصل از فهم آن را می‌چشید.

آرایه مراعات نظیر چیست؟

آرایه مراعات نظیر با آوردن واژه‌هایی از یک مجموعه که با هم تناسب معنایی (از نظر مکانی، زمانی، ویژگی، همراهی و…) دارند، به وجود می‌آید. در واقع، این آرایه حاصل آوردن دو یا چند کلمه است که همگی در یک عبارت می‌آیند. کلمه‌هایی که ذهن ما، با شنیدن هر کدام از آنها، ما را به کلمه دیگری در همان عبارت، هدایت می‌کند. این آرایه، حاصل وجود یک شبکه معنایی است. بنابراین می‌توان گفت که شاخص‌ترین ویژگی این آرایه، وجود رابطه معنایی میان واژه‌ها است.

مثال 1:

ابر و باد و مه و خورشید و فلک درکارند

تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

توضیح: در این بیت آرایه مراعات نظیر وجود دارد؛ زیرا 5 واژه در مصراع اول آمده است، که با هم رابطه معنایی دارند. واژه‌های «ابر و باد و مه و خورشید و فلک»، همگی از پدیده‌های نظام هستی هستند. این وجه مشترک میان این واژه‌ها، باعث می‌شود، خواننده شعر با خواندن همه این واژه‌ها در کنار هم، تصویر بهتری از شعر دریافت کند و با فهم بهتر مقصود نویسنده، لذت ادبی چندین برابری را تجربه نماید.

مثال 2:

همه تیغ و گرز و کمند آورید

به ایرانیان تنگ و بند آورید

توضیح: در این بیت آرایه مراعات نظیر وجود دارد؛ زیرا 3 واژه در مصراع اول آمده است، که با هم رابطه معنایی دارند. واژه‌های «تیغ و گرز و کمند»، همگی از اسباب و ابزار جنگی هستند. شاعر با آوردن این واژه‌ها در کنار هم، تصویر ملموس‌تری را از صحنه جنگ برای خواننده پدید آورده است.

نکته‌ای در باب آرایه مراعات نظیر

آرایه مراعات نظیر، حداقل باید میان 2 واژه باشد. (البته استادان ادبیات در این باره اختلاف نظر دارند. ریشه این اختلاف نیز به تمایزانگاری میان آرایه مراعات نظیر و تناسب معنایی بازمی‌گردد.)

تفاوت میان آرایه مراعات نظیر و آرایه تناسب

برخی استادان ادبیات، معتقدند که باید میان آرایه مراعات نظیر و تناسب، تمایز قائل شد. آنها می گویند که تناسب معنایی در جایی محقق می‌شود که فقط 2 واژه هماهنگ وجود داشته باشد؛ اما مراعات نظیر در جایی پدید می‌آید که حداقل 3 واژه حضور داشته باشند.

مثال 1:

بسی تیر و دی ماه و اردیبهشت

برآید که ما خاک باشیم و خشت

توضیح: در این بیت آرایه مراعات نظیر وجود دارد؛ زیرا 3 واژه در مصراع اول آمده است که با هم رابطه معنایی دارند. واژه‌های «تیر و دی ماه و اردیبهشت»، همگی از ماه‌های سال هستند؛ اما نکته دیگری نیز در بیت وجود دارد و آن این است که میان واژه‌های «خاک و خشت»، تناسب معنایی وجود دارد؛ زیرا فقط 2 واژه هستند.

مثال 2:

توانا بود هر که دانا بود

ز دانش دل پیر برنا بود

توضیح: در این بیت، تناسب معنایی وجود دارد؛ زیرا واژه‌های «دانا و دانش»، با هم ارتباط معنایی دارند. دانش، از لوازم دانایی است.

مثال 3:

یکی بی‌زیان مرد آهنگرم

ز شاه آتش آید همی بر سرم

توضیح: در این بیت، 2 تناسب معنایی وجود دارد. یکی از این تناسب‌ها میان واژه‌های «آهنگر و آتش» است؛ زیرا آتش از لوازم آهنگری است. تناسب دیگر، میان واژه‌های «آهنگر و شاه» است؛ زیرا هر دو از مشاغل هستند.

مثال 4:

ارغوان جام عقیقی به سمن خواهد داد

چشم نرگس به شقایق نگران خواهد شد

توضیح: در این بیت آرایه مراعات نظیر وجود دارد؛ زیرا 3 واژه در بیت آمده است که با هم رابطه معنایی دارند. واژه‌های «ارغوان، سمن، نرگس و شقایق»، همگی از انواع گل‌ها هستند.

تکرار و تمرین

در ابیات زیر آرایه‌های مراعات نظیر و آرایه تناسب را مشخص کنید.

مثال 1:

به نام خداوند جان و خرد

که زین برتر اندیشه برنگذرد

پاسخ: در این بیت آرایه مراعات نظیر وجود دارد؛ زیرا 3 واژه در بیت آمده است که با هم رابطه معنایی دارند. این واژه‌ها «جان و خرد و اندیشه» هستند.

مثال 2:

مزرع سبز فلک دیدم و داس و مه نو

یادم از کشته خویش آمد هنگام درو

پاسخ: در این بیت آرایه مراعات نظیر وجود دارد؛ زیرا 4 واژه در بیت آمده است که با هم رابطه معنایی دارند. این واژه‌ها «مزرع و داس و کشته و درو» هستند.

مثال 3:

تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش

حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار

پاسخ: در این بیت، تناسب معنایی وجود دارد؛ زیرا 2 واژه در بیت آمده است که با هم رابطه معنایی دارند؛ واژه‌های «نرگس و بنفشه».

مثال 4:

این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود

هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

پاسخ: در این بیت، تناسب معنایی وجود دارد؛ زیرا 2 واژه در بیت آمده است که با هم رابطه معنایی دارند؛ واژه‌های «در و دیوار».

مثال 5:

خداوند کیوان و گردان سپهر

فروزنده ماه و ناهید و مهر

پاسخ: در این بیت آرایه مراعات نظیر وجود دارد؛ زیرا 5 واژه در بیت آمده است، که با هم رابطه معنایی دارند. واژه های کیوان و سپهر و ماه و ناهید و مهر.

مثال 6:

پاک و بی عیب خدایی که به تقدیر عزیز

ماه و خورشید مسخر کند و لیل و نهار

پاسخ: در این بیت آرایه مراعات نظیر وجود دارد. زیرا 4 واژه در بیت آمده است که با هم رابطه معنایی دارند؛ واژه‌های «ماه و خورشید و لیل و نهار».

نوبت شما

چه خوب است که در این بخش‌های پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.

به عبارت‌های زیر نگاه کنید. اول آنها را با صدای بلند بخوانید و سپس مراعات نظیر را مشخص کنید و پاسخ‌های خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.

«دل من نه مرد آن است که با غمش برآید

مگسی کجا تواند که بیفکند عقابی»

***

«قطع زنجیر ز مجنون تو نتوان کردن

موج جزو بدن آب روان می‌باشد»

***

«عقل حیران شود از خوشه زرین عنب

فهم عاجز شود از حقه یاقوت انار»

***

«ستودن نداند کس او را چو هست

میان بندگی را ببایدت بست»

یک درخواست

حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آماده سازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعت‌ها وقت صرف کرده‌ام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است.

شما می‌توانید بدون پرداخت هزینه‌های بسیار زیاد برای آموزش‌های گمراه‌کننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.

اما آیا همه دانش‌آموزان از این آموزش‌ها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینه‌های بسیار، سعی می‌کنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانش‌آموزان بفروشند؛ بنابراین بیشتر دانش‌آموزها از وجود آموزش‌های رایگان و باکیفیت مطلع نمی‌‌‌شوند.

من از شما می‌خواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکه‌های مجازی و گروه‌هایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذارید. از شما ممنونم.

حرف آخر

ما در سایت فارسی 100، مقاله‌های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با بحث مراعات نظیر به بخش قلمرو ادبی فارسی 100 بروید.

راستی، من یک آموزش کامل کتاب علوم و فنون دوازدهم در سایت فرادرس دارم. اگر دوست داشتید، می‌توانید از این دوره آموزشی هم استفاده کنید.