مهر
قلمرو ادبی
تشخیصِ آرایه تشخیص
آرایه تشخیص یکی از زیباترین و شاعرانه‌ترین ابزارهایی است که نویسنده یا شاعر، برای ادبی ساختنِ اثر خود، از آن استفاده می‌کند. این آرایه نسبت به آرایه‌های دیگر، ویژگی متمایزی دارد و آن این است که میان دنیای انسان‌ها و غیر انسان‌ها پیوند ایجاد می‌کند و با این کار، متن ادبی را خواندنی‌تر و به‌یادماندنی‌تر از قبل می‌کند.
احتمالا خیلی کنجکاو شدید تا بیشتر درباره این آرایه بدانید. پس تا انتهای این مقاله، همراه ما باشید.
در این مقاله، در ابتدا درباره ماهیت و تعریف آرایه تشخیص توضیحاتی می‌دهیم. سپس به رابطه استعاره و تشخیص می‌پردازیم. بعد از آن برای هرچه بهتر جا افتادن این مطلب در ذهنمان، به سراغ تمرین و تکرار آن می‌رویم و در نهایت نیز به حل تستی از این مبحث خواهیم پرداخت.
آرایه تشخیص چیست؟
آرایه تشخیص (شخصیت بخشی/ جان بخشی) زمانی به وجود می‌آید که فعل یا عملی که مختص انسان است، به غیر انسان نسبت داده شود. به عبارتی دیگر هنگامی که شاعر یا نویسنده برای زیبایی و تاثیر بیشتر کلام، جان، شخصیت، رفتار یا عواطف انسانی را به غیر انسان نسبت دهد، می‌گوییم که او از آرایه تشخیص بهره برده است.
مثال 1:
اگر غم لشکر انگیزد که خون عاشقان ریزد/ من و ساقی بر او تازیم و بنیادش براندازیم
توضیح: در این بیت، آرایه تشخیص به کار رفته است؛ زیرا که فراهم کردن لشکر و ریختن خون، از افعال انسانی است؛ اما در این بیت، این افعال انسانی به «غم» نسبت داده شده است. غم یک احساس است و در واقع با این کار، شاعر به غم جان بخشی کرده است و به او شخصیت انسانی داده است؛ یعنی او را همانند انسانی دانسته است که می‌تواند فردی را بکُشد یا لشکری را جمع کند.
مثال 2:
هر نیمه‌شب آسمان ستوه آید/ از گریه سخت و ناله زارم
توضیح: در این بیت، آرایه تشخیص به کار رفته است؛ زیرا خستگی و به ستوه آمدن که از احساسات انسانی است، به آسمان (غیر انسان) نسبت داده شده است. در واقع با این کار، شاعر به آسمان جان بخشی کرده است و او را همانند انسانی دانسته است که می‌تواند از شدت غم و ناراحتی به ستوه بیاید و آستانه تحملش تمام شود.
مثال 3:
در عرضگه عشقش، فتنه سپه انگیزد / در رزمگه زلفش، گردون سپر اندازد
توضیح: در این بیت، دو بار آرایه تشخیص به کار رفته است. در مصراع اول، «سپاه برانگیختن» که فعلی انسانی است، به فتنه نسبت داده شده است. در مصراع دوم، سپر انداختن (کنایه از تسلیم شدن) که فعلی انسانی است، به «گردون» یا آسمان نسبت داده شده است.
رابطه آرایه جان بخشی و آرایه استعاره
آرایه تشخیص را می‌توان معادل آرایه استعاره مکنیه دانست؛ زیرا که در استعاره مکنیه، مشبه، به همراه ویژگی مشبه به می‌آید. در آرایه تشخیص هم همین اتفاق می‌افتد. یعنی مشبه، غیر انسان است. مشبه به، انسان است. در عبارت نیز یک ویژگی از انسان (مشبه به) به غیر انسان (مشبه) نسبت داده می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که بیشتر تشخیص ها، استعاره مکنیه نیز هستند؛ اما هر آرایه استعاره مکنیه‌ای، آرایه تشخیص نیست. آن دسته از استعاره‌های مکنیه، تشخیص هستند که مشبه به آنها، انسان باشد؛ چه به صورت ترکیب اضافی باشد و چه نباشد.
مثال:
زین پیش دلاورا كسی چون تو شگفت/ حیثیت مرگ را به بازی نگرفت
توضیح: در این بیت، آرایه تشخیص به کار رفته است. مضاف بر آرایه تشخیص، آرایه استعاره نیز به کار رفته است. ترکیب حیثیت مرگ، یک ترکیب استعاری (اضافه استعاری) است؛ یعنی مرگ به انسانی تشبیه شده است که حیثیت دارد.
تکرار و تمرین آرایه تشخیص
در ابیات زیر مشخص کنید که آیا آرایه تشخیص (جان بخشی/ شخصیت بخشی) وجود دارد یا خیر. اگر بله، دلیل آن را هم بگویید.
مثال 1:
ای هُدهُد صبا به سبا می‌فرستمت/ بنگر که از کُجا به کجا می‌فرستمت
پاسخ: این بیت دارای آرایه جان بخشی است؛ زیرا مخاطب قرار دادن، ویژگی خاص انسان است (البته خدا هم مورد خطاب قرار می‌گیرد) و این ویژگی به هدهد صبا که غیر انسان است، نسبت داده شده است.
مثال 2:
کوه و دریا و درختان همه در تسبیح‌اند/ نه همه مستمعی فهم کند این اسرار
پاسخ: این بیت دارای آرایه جان بخشی است؛ زیرا تسبیح گفتن معبود، ویژگی خاص انسان است؛ اما در این بیت، این ویژگی به کوه و دریا و درختان که غیر انسان هستند، نسبت داده شده است.
مثال 3:
شبنم از روی گل برخاست/ گفت: می‌خواهم آفتاب شوم
پاسخ: این بیت دارای آرایه شخصیت بخشی است؛ زیرا برخاستن و صحبت کردن از ویژگی‌های خاص انسان هستند؛ اما در این بیت، این ویژگی‌ها به شبنم که غیر انسان است، نسبت داده شده‌اند.
مثال 4:
ای دیو سپید پای در بند/ ای گنبد گیتی ای دماوند
پاسخ: این بیت دارای آرایه جان بخشی است؛ زیرا مخاطب قرار دادن، ویژگی خاص انسان است (البته خدا هم مورد خطاب قرار می‌گیرد) و این ویژگی به کوه دماوند که غیر انسان است، نسبت داده شده است.
مثال 5:
جوجه گنجشک گفت: می‌خواهم/ فارغ از سنگ بچّه‌ها باشم
پاسخ: این بیت دارای آرایه شخصیت بخشی است؛ زیرا صحبت کردن از ویژگی‌های خاص انسان است؛ اما در این بیت، این ویژگی به جوجه گنجشک که غیر انسان است، نسبت داده شده است.
یک تست از آرایه جانبخشی
* در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، آرایه تشخیص به کار رفته است؟
1) از لعل تو گر یابم انگشتری زنهار/ صد ملک سلیمانم در زیر نگین باشد
2) همی ندانی ای آفتاب غالیه‌موی/ که حال بنده از این پیش بر چه سامان بود
3) بیا مرا ببر ای عشق با خودت به سفر/ مرا ز خویش بگیر و مرا ز خویش ببر
4) چو پر بگسترد عقاب آهنین/ شکار اوست شهر و روستای او
پاسخ: گزینه صحیح، گزینه 3 است، زیرا در این بیت، عشق که غیر انسان است، مورد خطاب قرار گرفته است و مورد خطاب قرار گرفتن، از ویژگی‌های انسانی است. بنابراین این بیت، دارای آرایه جان بخشی است.
نوبت شما
چه خوب است که در این بخش‌های پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.
به عبارت‌های زیر نگاه کنید. اول آنها را با صدای بلند بخوانید و سپس آرایه تشخیص را مشخص کنید و پاسخ‌های خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.
«هنگام سپیده‌دم خروس سحری/ دانی که چرا همی کند نوحه‌گری؟
یعنی که نمودند در آیینه صبح / از عمر شبی گذشت و تو بی‌خبری»
***
«باران همه بر جای عرق می‌چکد از ابر/ پیداست که از دست کریم تو حیا کرد»
***
«به سرو گفت کسی میوه‌ای نمی‌آری؟/ جواب داد که آزادگان تهی‌دست‌اند»
***
«تویی بهانه آن ابرها که می‌گریند/ بیا که صاف شود این هوای بارانی»
یک درخواست
حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آماده سازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعت‌ها وقت صرف کرده‌ام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است.
شما می‌توانید بدون پرداخت هزینه‌های بسیار زیاد برای آموزش‌های گمراه‌کننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.
اما آیا همه دانش‌آموزان از این آموزش‌ها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینه‌های بسیار، سعی می‌کنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانش‌آموزان بفروشند؛ بنابراین بیشتر دانش‌آموزها از وجود آموزش‌های رایگان و باکیفیت مطلع نمی‌‌‌شوند.
من از شما می‌خواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکه‌های مجازی و گروه‌هایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذارید. از شما ممنونم.
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقاله‌های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با بحث آرایه تشخیص به بخش قلمرو ادبی فارسی 100 بروید.
راستی، من یک آموزش کامل کتاب علوم و فنون دوازدهم در سایت فرادرس دارم. اگر دوست داشتید، می‌توانید از این دوره آموزشی هم استفاده کنید.
همچنین من نقشه گنجی برای مطالعه آرایه‌های ادبی، برای شما فراهم کرده‌ام که می‌توانید از آن استفاده کنید.
