وابسته وابسته

در باب وابسته وابسته

یکی از مباحث مهم قلمرو زبانی در ادبیات دوران دبیرستان و در سوالات دستور زبان کنکور، مبحث وابسته‌ی وابسته است. در این متن می خواهیم کمی بیشتر در رابطه با این مبحث صحبت کنیم. اینکه اساسا وابسته‌های وابسته چیستند؟ چه انواعی دارند؟ چگونه آنها را تشخیص دهیم؟ و در نهایت نیز می خواهیم تعدادی تمرین در این رابطه مطرح کنیم و سوالات کنکوری از این مبحث را با یکدیگر حل کنیم.

بحث بر سر چیست؟

برای پاسخ به این سوال در ابتدا لازم است با برخی مفاهیم بنیادین تر آشنا شویم. در دوره متوسطه اول با مبحث گروه اسمی و هسته و وابسته های گروه اسمی آشنا شده اید؛ همچنین در فارسی دهم و یازدهم با تعداد بیشتری از وابسته های پیشین و پسین آشنا شدید. شما می دانید که هر گروه اسمی حتما یک هسته دارد که آن هسته می تواند وابسته بگیرد که این وابسته ها بر دو نوع وابسته‌های پیشین و پسین تقسیم می شوند. کتاب فارسی سال دوازدهم مبحث جدیدتری را مطرح می کند. مبحثی که به ما می گوید، علاوه بر هسته گروه اسمی که می تواند وابسته بگیرد، خودِ وابسته‌ها نیز می توانند وابسته بگیرند. در این حالت ما به آن‌ها وابسته‌ی وابسته می گوییم. در ادامه روش تشخیص این نوع از وابسته‌ها را شرح می دهیم.

گام اول

اولین گام برای تشخیص وابسته وابسته، تشخیص درست هسته گروه اسمی است. هسته گروه اسمی درواقع یک اسم است که وابسته‌ها به آن مرتبط می‌شوند. برای تشخیص هسته گروه اسمی اولا در نظر داشته باشید که آن یک اسم است؛ ثانیا معمولا هسته، اولین کلمه‌ای در گروه اسمی است که نقش‌نمای اضافه می گیرد؛ همچنین این را به یاد داشته باشید که اگر در یک گروه اسمی، هیچ کلمه‌ای نقش‌نما نداشت، آخرین کلمه، هسته گروه اسمی است.

گام دوم

پس از یافتن هسته گروه اسمی باید دقت کنید و ببینید که آیا این هسته، وابسته‌ای هم دارد یا خیر. برای گذراندن این مرحله شما باید انواع وابسته‌ها را بشناسید:

• وابسته‌های پیشین: صفت اشاره ، صفت مبهم، صفت پرسشی ، صفت تعجبی، صفت عالی، صفت شمارشی اصلی، صفت شمارشی ترتیبی، شاخص؛

• وابسته‌های پسین: علائم جمع، ی نکره، مضاف الیه، صفت بیانی، صفت تفضیلی، صفت شمارشی ترتیبی.

گام سوم

با توجه به وابسته‌های مذکور در بالا، پس از تشخیص اینکه آیا هسته گروه اسمی شما وابسته دارد یا خیر، اگر وابسته داشت، نوبت آن است که بررسی کنید آیا این وابسته‌ها، خودشان هم وابسته دارند؟ برای پاسخ درست به این سوال، شما نیاز دارید با انواع وابسته‌های وابسته آشنا شوید.

ممیز

«ممیز» عمدتا برای شمارش تعداد، اندازه و وزن موصوف می‌آید. جایگاه آن هم میان صفت شمارشی یا صفت پرسشی یا صفت مبهم و موصوف آن است. ممیز وابسته هسته گروه اسمی نیست، بلکه متعلق به صفت شمارشی‌ای است که بعد از آن آمده است. به طور مثال:

• پنج دستگاه خودرو: در این مثال به این دلیل که گروه اسمی بدون نقش‌نمای اضافه است و آخرین واژه «خودرو» است، «خودرو» هسته گروه اسمی است (گام اول). هسته این گروه اسمی دارای وابسته‌ی پیشین از نوع صفت شمارشی «پنج» است (گام دوم). خود عدد «پنج» دارای یک وابسته است که همان کلمه «دستگاه» است و از نوع ممیز است (گام سوم).
• چند تن برنج: به همان منوال بالا پیش می‌رویم؛ «برنج» هسته گروه اسمی، «چند» وابسته‌ی هسته از نوع صفت مبهم و «تُن» وابسته‌ی وابسته برای چند به حساب می‌آید که از نوع ممیز است.

ممیزها می توانند موارد زیر باشند:

برای وزن: تن، کیلوگرم، من، سیر و…

برای طول: متر، سانتی متر، کیلومتر و فرسنگ و…

برای پارچه: طاقه و توپ

برای تعداد مشخصی لباس و ظرف و…: دست

برای فرش: تخته

برای تعداد اشیا: تا

برای لوازم الکتریکی و مثل آن: دستگاه.

مضاف‌الیه مضاف‌الیه

در زمانی که حداقل سه اسم (یا ضمیر یا صفت جانشین اسم) با نقش‌نمای اضافه به یکدیگر مرتبط می‌شوند، با وابسته‌های وابسته مواجه هستیم؛ مثلا:

• کهنگیِ کتابِ احمد: «کهنگی» هسته، «کتاب» مضاف‌الیه کهنگی و «احمد» مضاف‌الیه کتاب است. بنابراین «احمد»، مضاف‌الیه مضاف‌الیه است.

صفت مضاف‌الیه

در این حالت مضاف‌الیه (وابسته‌ی هسته) توسط صفت توصیف می‌شود. صفت مضاف‌الیه یا به این صورت است که صفت پس از دو اسم می‌آید و یا صفت در میان دو اسم می‌آید؛ به طور مثال:

• ضخامتِ قالیِ ساده: «ساده» صفت «قالی» است و «قالی» خودش مضاف‌الیه «ضخامت» است.

• طراحیِ این اتاق: «این»، صفت «اتاق» است و «اتاق» خودش مضاف‌الیه «طراحی» است.

صفت صفت

در این حالت پس از هسته دو صفت می آید. صفت صفت معمولا برای توصیف رنگ‌ها به کار می‌رود؛ به طور مثال:

• کُتِ سبزِ تیره: «سبز» صفت «کت» (هسته) است و «تیره» صفت «سبز» است.

قید صفت

در این حالت یک قید راجع به اندازه و درجه صفت بعد از خود، توضیح می‌دهد؛ به طور مثال:

• ماجرایِ کاملا اتفاقی: «اتفاقی» صفت «ماجرا» (هسته) است و «کاملا» قید «اتفاقی» به شمار می رود.

نکات مهم وابسته وابسته

در حل کردن سوالات این مبحث لازم است به نکاتی توجه کنیم:

• برای وجود وابسته‌ی وابسته حداقل نیاز به سه واژه در گروه اسمی است.
• ما مضاف‌الیه صفت نداریم. برای تشخیص این نکته باید دقت کنیم، واژه‌ای که به عنوان وابسته‌ی وابسته در نظر داریم، حتما خودش وابسته یکی از وابسته‌های هسته باشد، نه اینکه خودش مستقیما وابسته هسته باشد؛ به طور مثال: «آن دو فایده مهم غذا». در این مثال وابسته‌ی وابسته نداریم. همه وابسته‌ها مستقیما برای هسته هستند.

تکرار و تمرین

سوال کنکور سراسری انسانی 98:

* نوع وابسته‌ی وابسته در همه ابیات یکسان است، به جز:

• دیوانه قلمرو صحرای وحشتیم/ ما را سواد شهر بود آیه ی عذاب
• ای برق اگر به گوشه آن بام بگذری/ آنجا که باد زهره ندارد خبر بری
• چون قضا، سلسله زلف تو عالمگیرست/ گردنی نیست که در حلقه زنار تو نیست
• راز است سد راه وگرنه در اشتیاق/ فرقی میانه دلِ ما و دلِ تو نیست

در گزینه 1: «دیوانه قلمرو صحرای وحشت»؛ «صحرا» و «وحشت»، مضاف‌الیه مضاف‌الیه هستند.

در گزینه 2: «گوشه آن بام»؛ «آن» صفت مضاف‌الیه است. یعنی صفت «بام».

در گزینه 3: «سلسله زلف تو»؛ «تو» مضاف‌الیه مضاف‌الیه است؛ یعنی مضاف‌الیه «زلف» است.

در گزینه 4: «میانه دلِ ما»؛ «ما» مضاف‌الیه مضاف‌الیه است؛ یعنی مضاف‌الیه «دل» است.

بنابراین پاسخ گزینه 2 است.

* وابسته‌ی وابسته فقط در گزینه ………… دیده می‌شود.

• به سر زلف، دلربای منی/ به لب لعل جان فزای منی
• دیدار دلفروزش در پایم ارغوان ریخت/ گفتار جان فزایش در گوشم ارغنون زد
• دگرش چو بازبینی غم دل مگوی سعدی/ که شب وصال کوتاه و سخن دراز باشد
• حد زیبایی ندارد این خداوندان حسن/ ای دریغا گر بخوردندی غم غم­خوار خویش

فقط گزینه 4 این کاربرد را دارد: «غمِ غم­خوارِ خویش»؛ «خویش» در واقع مضاف الیه مضاف الیه است؛ یعنی مضاف الیه «غم­خوار »است و خود «غم­خوار»، مضاف الیه «غم» است.

خیلی خوشحالم که در این مقاله آموزشی، یکی از نکات مهم قلمرو زبانی را به شما توضیح دادم. امیدوارم که با تکرار و تمرین بتوانید، روی این مبحث تسلط خوبی به دست بیاورید.

راستی یک مقاله خیلی کوتاه هم درباره «ممیز» در ویرگول به اشتراک گذاشته ام، اگر دوست دارید، آن را هم مطالعه کنید.

نوبت شما

چه خوب است که در این بخش های پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.

به عبارت های زیر نگاه کنید. اول آن ها را با صدای بلند بخوانید و سپس وابسته های وابسته و نوع آن ها را مشخص کنید و پاسخ های خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.

ناله مرغ اسیر این همه بهر وطن است                      مسلک مرغ گرفتار قفس همچو من است

***

چون قضا سلسلهٔ زلف تو عالمگیر است                      گردنی نیست که در حلقهٔ زنّار تو نیست

***

پاریز کلاس ششم ابتدایی نداشت. ناچار می‌بایست ده فرسخ راه را پیموده به سیرجان بروم. 

***

پس از او عموی بزرگم که برجسته ترین شاگرد حوزۀ ادیب بزرگ بود، پس از پایان تحصیل فقه و فلسفه و به ویژه ادبیات، باز راه اجداد خویش را به سوی کویر پیش گرفت و به مزینان بازگشت.

زمان تست

بعد از اینکه خودتان را با عبارت های بالا محک زدید، من برای شما یک هدیه ارزشمند دیگر هم دارم. بدون شک، شما صرفا با یادگیری توضیحات وابسته های وابسته (وابسته های گروه اسمی) نمی توانید بر این موضوع تسلط پیدا کنید. بنابراین من مجموعه ای از تست های اختصاصی مرتبط با وابسته های وابسته را برای شما آماده کرده ام. این تست ها پیش از این در آزمون های سراسری سال های مختلف استفاده شده اند، بنابراین همان چیزهایی هستند که شما می خواهید.

شما می توانید با پاسخگویی به این تست ها، آشنایی بیشتری با سوال های وابسته های وابسته پیدا کنید و مهارت خود را در زمینه پاسخگویی به این سوال ها تقویت کنید. همچنین با توجه به اینکه شرکت در این آزمون رایگان و در دسترس همه است، می توانید رتبه خود را با دیگر شرکت کنندگان مقایسه کنید.

برای شرکت در آزمون گروه های اسمی کلیک کنید.

یک درخواست

حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آماده سازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعت ها وقت صرف کرده ام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است تا بدون پرداخت هزینه های بسیار زیاد برای آموزش های گمراه کننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.

اما آیا همه دانش آموزان از این آموزش ها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینه های بسیار، سعی می کنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانش آموزان بفروشند. بنابراین بیشتر دانش آموزها از وجود آموزش های رایگان و باکیفیت مطلع نمی شوند.

من از شما می خواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکه های مجازی و گروه هایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذارید. از شما ممنونم.

حرف آخر

ما در سایت فارسی 100، مقاله های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده ایم. برای مطالعه  مقاله های مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با این مقاله به بخش قلمرو زبانی فارسی 100 بروید.