دی
قلمرو فکری
خوانِ خوانش (خوانش درست مهر)
خوانش درست بیت و شعر، قدم اول در مواجهه با هر شعر است. در سلسله مقاله های «خوانِ خوانش» به بررسی نکات ریز و درشت خوانش درست ابیات و اشعار فارسی می پردازیم. از آنجا که این مقالات کاملا کاربردی هستند، برآنیم که تا حد ممکن کوتاه باشند و اصل مطلب را خیلی سریع بیان کنیم و البته مقاله را با مثال های مختلف پربار کنیم.
درست خوانی مهر
یکی از واژه های پرکاربرد ادبیات فارسی واژه «مهر» است؛ مثلا وقتی در شاهنامه فردوسی به جستجوی این واژه می پردازیم، با کاربردهای متعدد و متنوعی از آن رو به رو می شویم، اما شما بهتر از من می دانید که این واژه با تلفظ های مختلف خوانده می شود و در هر تلفظ هم ممکن است دارای معانی گوناگونی باشد. در این مقاله می خواهیم کمی درباره خوانش درست مهر ، تلفظ های مختلف این واژه و معانی گوناگون آن در شعرها با هم صحبت کنیم.
این مقاله هم به شما در زمینه خوانش درست مهر کمک می کند و هم در زمینه معناهای مختلف این واژه اطلاعاتی به شما می دهد.
واژه «مهر» در زبان فارسی به سه شکل مختلف خوانده می شود. شکل اول تلفظ این واژه که رایج ترین شکل خوانش آن نیز است، به صورت «مِهر» است. این واژه با همین تلفظ، در معانی گوناگونی به کار رفته است. رایج ترین معنای این واژه، «عشق»، «محبت» و «مهربانی» است:
جز این قدر نتوان گفت در جمال تو عیب که وضع مهر و وفا نیست روی زیبا را
حافظ
***
ده روزه مهر گردون افسانه است و افسون نیکی به جای یاران فرصت شمار یارا
حافظ
***
دوش بر من ز سر مهر چو پروانه بسوخت آشنایی نه غریب است که دلسوز من است
حافظ
در هنگام خواندن ابیات، توجه کنید که هر کجا فضای شعر عاشقانه بود، احتمالا باید این واژه را با همین تلفظ بخوانیم و در معنی مهربانی و عشق در نظر بگیریم. هرگاه در نزدیکی این کلمه، واژه هایی نظیر «وفا»، «جفا»، «بت»، «عشق» و واژه های با بار معنایی عاشقانه آمدند، این احتمال تقویت می شود. باید اضافه کنم که «مهر و وفا» نام یک عاشق و معشوق در زبان فارسی نیز است، بنابراین در موارد متعددی این دو واژه در کنار هم می آیند و یک نوع ایهام و تلمیح هم می سازند. ذکر این نکته لازم است که بین واژه «مِهر» و «وفا» و «جفا» حتما باید واو عطف بیاید؛ مثلا:
سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری که حق صحبت مهر و وفا نگه دارد
حافظ
اگر بین واژه «مهر» و «جفا» و «وفا» واو عطف نیامده باشد، معمولا باید این واژه را به صورت «مُهر» خواند:
بوسه بر دُرج عقیق تو حلال است مرا که به افسوس و جفا مُهرِ وفا نشکستم
حافظ
همان طور که مشاهده می کنید، در این بیت، کلمه «وفا» به واژه پیش از خود معطوف نشده است، پس باید آن واژه را به صورت «مُهر» بخوانیم.
معانی مختلف «مِهر»
همچنین واژه «مِهر» دارای معانی مختلف دیگری نیز است. از جمله این واژه به معنای «خورشید» است:
چو پیش صبح روشن شد که حال مِهر گردون چیست برآمد خنده ای خوش بر غرور کامگاران زد
حافظ
***
خداوند کیوان و گردان سپهر فروزنده ماه و ناهید و مِهر
فردوسی
گاهی اوقات، «مِهر» در معنای یکی از ماه های سال به کار می رود:
به روز خجسته سر مِهرماه به سر بر نهاد آن کیانی کلاه
فردوسی
***
اگر یادگارست ازو ماه مهر بکوش و به رنج ایچ منمای چهر
فردوسی
و گاه، خصوصا در شعرهای حماسی، در معنای آتشکده به کار می رود:
چو آذرگشسب و چو خَرّاد و مِهر فروزان به کردار گردان سپهر
فردوسی
همچنین این کلمه ممکن است در معنای دین «مهرپرستی» هم به کار رود.
دقت کنیم که در اشعار، هرگاه این واژه با حرف اضافه یا پیشوند «بی» آمد یا در ترکیب با واژههایی نظیر «وَرز»، «گسل»، «پرور»، «گیا» یا «گیاه» آمد، «مِهر» خوانده می شود:
بی مِهر رخت روز مرا نور نماندست وز عمر مرا جز شب دیجور نماندست
حافظ
***
اشک من رنگ شفق یافت ز بی مِهری یار طالع بی شفقت بین که در این کار چه کرد
حافظ
***
پیش از اینت بیش از این اندیشه عشاق بود مهرورزی تو با ما شهره آفاق بود
حافظ
***
فـغـان که آن مَـه نامـهـربان مهرگسل به ترک صحبت یاران خود چه آسان گفت
حافظ
***
خورشید خاوری کند از رشک جامه چاک گـر مـاه مـهـرپـرور من در قبا رود
حافظ
***
سبزه خط تو دیدیم و ز بستان بهشت به طلبکاری این مهرگیاه آمده ایم
حافظ
***
مهربانی ز من آموز و گرم عمر نماند به سر تربت سعدی بطلب مهرگیا را
سعدی
شکل های دیگر خوانش درست مهر
جدای از تلفظ ها و معانی ذکر شده، ما می توانیم درست خوانی مهر را در خوانش های دیگری نیز جستجو کنیم. تلفظ «مُهر» دومین تلفظ رایج این کلمه است. در این تلفظ هم معانی مختلفی وجود دارد که اصلی ترین آن «خاتم» است، چیزی که با آن اسناد مهم را نشان می زنند تا اصالت آن اسناد مشخص شود یا در گنجینه ها را با نقش آن می بستند تا فردی بی اطلاع نگهبانان، به گنج ها دست نیابد:
در خزانه به مهر تو و نشانه توست تو خود چه لعبتی ای شهسوار شیرین کار
حافظ
***
به سان سوسن اگر ده زبان شود حافظ چو غنچه پیش تواش مهر بر دهن باشد
حافظ
***
ترسم که اشک در غم ما پرده در شود وین راز سر به مهر به عالم سمر شود
حافظ
***
چو نامه به مهر اندر آورد شاه فـرسـتـاد نـزدیک ایران سپاه
فردوسی
توجه کنیم که هرگاه در بیت، واژه هایی نظیر «نامه»، «دُرج»، «گنج»، «خاتم»، «نامه»، «انگشتری» و «جواز» داشتیم، معمولا تلفظ «مُهر» درست درمی آید:
شوم سوی دژبان به پیغمبری نمایم بدو مُهر انگشتری
فردوسی
همچنین این واژه در معنای مُهر نماز، خصوصا از شعر دوره سبک هندی به این سو بارها به کار رفته است:
وجود خاکی ما مُهر سجدۀ مَلَک است به حیرتم که در این مشتِ گِل چه دیده خدا
محمدقلی سلیم
***
از این مُهر خاکی برات نماز شود خاکۀ دفتر بی نیاز
ملاطغرا
طور دیگری هم بخوانیم؟
خب، این واژه تلفظ دیگری هم دارد. خوانش «مَهر»، شکل سوم تلفظ این واژه است که به معنای «مهریه» و «کابین» عروس است. این خوانش در اشعار فارسی بسیار کم کاربرد است و طبیعتا می توان از محتوای ابیات پیش و پس، به خوانش درست آن پی بُرد:
دختر فکر بکر من محرم مدحت تو شد مهر چنان عروس را هم به کفت حواله باد
خاقانی
***
یا بسازی به رنج و راحت دهر یا به زندان شوی به علت مَهر
سعدی
***
پـسـر را نـشـانـدنـد پیران دِه که مِهرت بر او نیست، مَهرش بده
سعدی
نوبت شما
حالا که با شکل های مختلف خوانش درست مهر آشنا شدید، بد نیست، در ابیات و مثال های زیر، خوانش صحیح این کلمه را تمرین کنید و در قسمت نظرات، خوانش های صحیح هر بیت را بنویسید:
هر کو نکاشت مهر و ز خوبی گلی نچید در رهگذار باد نگهبان لاله بود
***
خون شد دلم از حسرت آن لعل روان بخش ای دُرج محبت به همان مهر و نشان باش
***
یاد باد آن که نهانت نظری با ما بود رقم مهر تو بر چهره ما پیدا بود
***
تا روی در این منزل ویرانه نهادیم در دل ندهم ره پس از این مهر بتان را
***
شه تازیان چون به نان دست برد سـر کـم خـرد مـهـر او را سپرد
***
مهر را جوزا مکان و ماه را خوشه وطن مرغ روحش کاو همای آشیان قدس بود
***
نهادند بر نامه بر مهر شاه ز ایوان بر ایرج گزین کرد راه
***
بیا که رایت منصور پادشاه رسید نوید فتح و بشارت به مهر و ماه رسید
***
گوهر مخزن اسرار همان است که بود حقه مهر بدان مُهر و نشان است که بود
***
مهر لب او بر در این خانه نهادیم در خرقه از این بیش منافق نتوان بو
***
ای باد سلام سر به مهر از سر مهر از قطره به دریا بر و از ذرّه به مهر
از اینکه تا پایان مقاله درست خوانی مردم، همراه ما بودید بسیار خوشحالیم. شما می توانید در بخش «قلمرو فکری» به مقاله های متعدد دیگری در زمینه خوانش شعر دسترسی پیدا کنید.
دلتون پرمهر. عالی بود
خیلی ممنونم.
🌱❤️🔥
سپاس
جالب بود آفرین.👏
سپاسگزارم.