تشخیص زمان فعل های فارسی

درباره تشخیص زمان فعل های فارسی

 

تشخیص زمان فعل های فارسی از مباحث پایه ای و بسیار مهم سال های متوسطه است که از سال هفتم در کتاب های درسی به آن اشاره شده است و تا کنکور همراه دانش آموزان است. بنابراین خیلی مهم است که همه دانش آموزان یک بار برای همیشه مبحث زمان افعال و انواع فعل فارسی را کاملا بفهمند و به ذهن بسپارند.

در این مقاله ما می‌خواهیم گامی در جهت فهم بهتر دانش٬آموزان از این مطلب برداریم و آن‌ها را به صورت مفهومی با این مبحث آشنا کنیم؛ به ‌طوری که آن‌ها بتوانند از پس هر سوالی از این مبحث، به‌راحتی برآیند.

 

فعل چیست؟

 

فعل، واژه ای در جمله است که انجام کار یا حالتی را در زمان خاصی بیان می کند؛ مانند خندیدن، دوست داشتن، غلتیدن و… . پس در فعل ما با انجام یک کار و زمان یک کار مواجه هستیم.

بُن و شناسه فعل

 

بُن یا ریشه فعل، بخش ثابت فعل است که در همه ساخت ها و صیغه های (هر فعل دارای 6 صیغه است) فعل تکرار می شود؛ اما شناسه، جزئی است که به بن فعل اضافه می شود و نمایانگر شخص و شمار فعل است (شناسه در افعال ماضی و مضارع متفاوت است). برای تشخیص زمان فعل به شناسایی دقیق بُن فعل نیازمندیم. در جداول زیر، این مفاهیم مشخص شده اند.

 

شش ساخت زمان حال		شش ساخت زمان گذشته
مفرد	جمع	مفرد	جمع
می نویسم	می نویسیم	نوشتم	نوشتیم
می نویسی	می نویسید	نوشتی	نوشتید
می نویسد	می نویسند	نوشت	نوشتند

رنگ قرمز: بن فعل. رنگ آبی: شناسه

پیش نیاز تشخیص زمان فعل های فارسی

 

پیش نیاز ما برای ورود به بحث تفصیلی زمان افعال، دانستن مصدر، بن ماضی، بن مضارع و صفت مفعولی است.

مصدر: مصدر، اسمی مانند فعل است که دارای زمان و شمار و شخص نیست و صرفا بیان کننده مفهوم اصلی است؛ مهم ترین شاخصه آن هم آمدنِ حرف «ن» در انتهای آن است؛ مانند: خوابیدن، گرییدن، رفتن، پوشیدن و…

بن ماضی: مصدر بدون «ن»؛ مانند: خورد (خوردن- ن)، خندید (خندیدن- ن) و…

بن مضارع: فعل امر بدون «ب» ابتدای آن؛ مانند: رو (برو- ب)، بین (ببین- ب) و…

صفت مفعولی: بن ماضی+ ه؛ مانند: دیدِه (دید+ ه)، افتادِه (افتاد+ ه) و…

 

تشخیص زمان فعل های فارسی 

 

غالب افعال دارای زمان هستند. همان طور که در جداول بالا نیز مشاهده کردید، افعال را می توان از حیث اینکه در چه زمانی رخ داده یا می دهند، تقسیم بندی نمود. بر این اساس، افعال به 3 دسته کلی تقسیم می شوند:

• فعل هایی که به زمان گذشته اشاره می کنند (افعال ماضی)؛
• فعل هایی که به زمان حال اشاره می کنند (افعال مضارع)؛
• فعل هایی که به زمان آینده اشاره می کنند (افعال مستقبل).

زمان افعال

ساخت فعل های زمان گذشته (ماضی)

 

فعل هایی که به زمان گذشته اشاره می کنند، متنوع ترین و پرکاربردترین افعال زبان فارسی هستند. این دسته از افعال به 6 گروه تقسیم می شوند.

1) ماضی ساده

این فعل برای بیان انجام کاری در گذشته است.

* فرمول: بن ماضی+ شناسه ماضی

مانند: خوردی، آمدند و…

به شناسه های ماضی در جدول زیر توجه نمایید.

مفرد		جمع
شخص	فعل	شخص	فعل
اول شخص	دانستم	اول شخص	دانستیم
دوم شخص	دانستی	دوم شخص	دانستید
سوم شخص	دانست (شناسه تهی)	سوم شخص	دانستند

 

2) ماضی نقلی

این فعل برای بیان انجام کاری در گذشته است که اثر آن تا به اکنون باقی است.

* فرمول: صفت مفعولی + کمک فعل (اَم/ ای/ است/ ایم/ اید/ اَند)

مانند: گفته است، خورده ایم و…

نکته 1: گاهی ماضی نقلی با شکل کامل قدیمی اش به کار می رود؛ مانند:

شنیدستم که شهبازی کهن سال/ کبوتربچه ای را کرد دنبال

(شنیده اَم)

3) ماضی استمراری

این فعل برای بیان انجام کاری استفاده می شود که در گذشته به صورت مستمر و پرتکرار انجام می شده است.

* فرمول: می + ماضی ساده

مانند: می شنید، می گفت و…

نکته 1: گاهی در متون قدیمی تر، از «همی» به جای «می» استفاده شده است؛ مانند:

همی رفت و همی گفت ای دریغا

نکته 2: گاهی در پایان فعل، «ی» به کار می رود و گاه «ی» به تنهایی نشانه استمرار است. در مثال زیر هر دو مورد دیده می شود:

گر آن ها که می گفتمی کردمی/ نکوسیرت و پارسا بودمی

4) ماضی مستمر (جاری)

این فعل برای بیان انجام کار مستمری در گذشته به همراه کاری دیگر است.

* فرمول: فعل کمکی داشت + شناسه ماضی+ ماضی استمراری

مانند: داشتم می نوشتم، داشتم می رفتم و…

نکته 1: گاهی میان فعل کمکی و فعل اصلی ماضی مستمر، فاصله می افتد؛ مانند:

داشتم کتاب ادبیات می خواندم.

5) ماضی بعید (دور)

این فعل برای بیان انجام کاری است که در گذشته دور انجام شده است.

* فرمول: صفت مفعولی + فعل کمکی «بود» + شناسه ماضی

مانند: شسته بودم، گفته بودم و…

6) ماضی التزامی

این فعل هنگام بیان کاری استفاده می شود که در گذشته حالت شک و تردید و یا شرط و آرزو داشته است.

* فرمول: صفت مفعولی + فعل کمکی «باش» + شناسه مضارع

مانند: شاید رفته باشد، اگر گفته باشی و…

نکته 1: این فعل معمولا به همراه «کاش، باید، اگر و شاید» می آید.

زمان افعال

 

ساخت فعل های زمان حال (مضارع)

 

این دسته از افعال، به 3 گروه تقسیم می شوند.

1) مضارع اخباری

هدف این فعل، اِخبار و خبر دادن است. می خواهد در زمان حال، از انجام کاری خبر دهد. این فعل در صحبت های روزمره بسیار پرکاربرد است.

* فرمول: می+ بن مضارع+ شناسه مضارع

مانند: می روی، می خوری، می آیی و…

به شناسه های مضارع در جدول زیر توجه نمایید.

مفرد		جمع
شخص	فعل	شخص	فعل
اول شخص	می دانم	اول شخص	می دانیم
دوم شخص	می دانی	دوم شخص	می دانید
سوم شخص	می داند	سوم شخص	می دانند

نکته 1: گاهی در متون قدیمی تر، از «همی» به جای «می» استفاده می شود؛ مانند:

همی گویم و گفته ام بارها / بُوَد کیش من مهر دلدارها

نکته 2: این فعل گاهی بدون «می» به کار می رود و باید از طریق معنا به اخباری بودن آن پی ببریم؛ مانند:

بگفت آن جا به صنعت در چه کوشند؟/ بگفت اندُه خرند و جان فروشند

نکته 3: گاهی این فعل به جای فعل آینده به کار می رود؛ مانند:

فردا به پارک می رویم.

نکته 4: گاهی شکل ظاهری فعل دوم شخص جمع مضارع اخباری با فعل سوم شخص ماضی استمراری، یکسان می شود و تفاوت آن را باید از معنای فعل در جمله فهمید؛ مانند:

شما هر روز از مغازه، یک کتاب می خرید. / او هر روز از مغازه، یک کتاب می خرید.

2) مضارع التزامی

این فعل هنگام بیان کاری استفاده می شود که در حال حاضر حالت شک و تردید و یا شرط و آرزو دارد.

* فرمول: ب + بن مضارع + شناسه مضارع

مانند: شاید بروم، اگر بیایی و…

نکته 1: این فعل معمولا به همراه «کاش، باید، اگر و شاید» می آید.

نکته 2: گاهی «ب» ابتدای این فعل حذف می شود و باید از طریق معنا به التزامی بودن آن پی ببریم؛ مانند:

اگر دستم رسد بر چرخ گردون/ از او پرسم که این چون است و آن چون

3) مضارع مستمر

این فعل برای بیان جریان انجام کاری در زمان حال است.

* فرمول: فعل کمکی «دار» + شناسه مضارع + مضارع اخباری (می+ بن مضارع+ شناسه مضارع)

مانند: دارم می برم، داری می خوری و…

نکته 1: گاهی میان فعل کمکی و فعل اصلی مضارع مستمر، فاصله می افتد؛ مانند:

دارم به آینده امیدوار می شوم.

 

ساخت فعل زمان آینده (مستقبل)

 

* فرمول: فعل کمکی «خواه» + شناسه مضارع + بن ماضی

مانند: خواهد گفت، خواهد رفت و…

تکرار و تمرین

 

سوال کنکور سراسری ریاضی 96:

*در عبارات زیر به ترتیب زمان افعال کدام است؟

«ملامتم می کردند با این تصدیق گرانقدر، چرا در ایل مانده ای و عمر را به بطالت می گذرانی؟! باید عزیزان و کسانت را ترک گویی.»

• ماضی مستمر، ماضی ساده، مضارع اخباری، مضارع التزامی
• ماضی مستمر، ماضی نقلی، مضارع مستمر، مضارع التزامی
• ماضی استمراری، ماضی نقلی، مضارع اخباری، ماضی التزامی
• ماضی استمراری، ماضی نقلی، مضارع اخباری، مضارع التزامی

پاسخ: گزینه 4 درست است؛ زیرا افعال به ترتیب این ها هستند:

ملامتم می کردند با این تصدیق گرانقدر، چرا در ایل مانده ای و عمر را به بطالت می گذرانی؟! باید عزیزان و کسانت را ترک گویی. (ب در ابتدای این فعل حذف شده است.)

 

حرف آخر

 

در این مقاله درباره تشخیص زمان فعل های فارسی و انواع فعل در زبان فارسی صحبت کردیم. همچنین ما در سایت فارسی 100، مقاله های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده ایم. برای مطالعه مقاله های مفید پیرامون قلمرو زبانی کلیک کنید.