مهر
قلمرو زبانی
نقش دستوری ضمیرهای پیوسته
نقش دستوری ضمیرهای پیوسته در مباحث دستوری زبان و ادبیات فارسی از مباحث بسیار مهم و سوال‌خیز، خصوصا در آزمون‌های نهایی هستند. سوال‌های مختلفی از مبحث ضمایر متصل طراحی می‌شود؛ ازجمله جهش ضمیر. در این مقاله به صورت اختصاصی درباره یکی از پرتکرارترین سوالات مرتبط با ضمیرهای پیوسته، «نقش دستوری ضمایر متصل» صحبت می‌کنیم.
انواع ضمیرهای پیوسته
به‌طور کلی ضمیر، واژه‌ای است که جانشین اسم می‌گردد و به جای آن می‌آید. مثال:
از نظر هرکسی عقل او کامل است و فرزندش در چشم او زیبا جلوه می‌کند.
ضمایر متصل یا پیوسته، ضمیرهایی هستند که به واژه قبل از خود متصل هستند و به 6 حالت زیر می‌آیند:
«-َم/ -َت/ -َش/ -ِمان/ -ِتان/ -ِشان»
مثال1:
غلام قامت آن لعبتم که بر قد او/ بریده‌اند لطافت، چو جامه بر بدنَش (بدنِ او)
مثال2:
هم چنان که خلق عام اندر جهان/ زان جهان ابدال می‌گویندشان (به آنها می‌گویند.)
نقش دستوری ضمایر متصل
ضمیرهای متصل، اسم هستند. بنابراین می‌توانند در بیت یا جمله نقش بپذیرند. بیشترین نقشی که به این ضمیرها داده می‌شود، نقش‌های «مفعول»، «متمم» و «مضاف‌الیه» است. بیشتر سوال‌های این مبحث نیز، این نقش‌ها را مدنظر قرار می‌دهند. پس یک بار دیگر مرور می‌کنیم؛ یک ضمیر پیوسته می‌تواند، یکی از نقش‌های زیر را در جمله داشته باشد:
- مفعول؛
- متمم؛
- مضاف‌الیه.
روش تشخیص نقش دستوری ضمیرهای پیوسته
برای تشخیص نقش دستوری ضمیرهای پیوسته، در ابتدا لازم است به یک نکته توجه کرد. آن نکته این است که نباید ضمایر متصل را با شناسه‌های افعال اشتباه گرفت. به مثال زیر توجه کنید:
گفتَمَش مگذر زمانی، گفت معذورم بدار/ خانه پروردی چه تاب آرد غم چندین غریب
«-َم» در این بیت، «شناسه فعل» است و «ضمیر متصل» نیست؛ اما «-َش» ضمیر پیوسته به حساب می‌آید و نقش آن متمم است: «به او گفتم».
پس از احراز وجود ضمیر متصل در جمله یا بیت، اولین گام مرتب کردن متن یا شعر و معنا کردن آن است. سپس باید با روش‌هایی که در مقاله «نقش دستوری کلمات» توضیح داده شد، نقش آن را پیدا کرد.
مثال 1:
گفتم ببینمَش مگرَم درد اشتیاق/ ساکن شود بدیدم و مشتاق تر شدم
پاسخ:
مرحله اول، مرتب و معنا کردن عبارت: گفتم او را ببینم تا اینکه درد اشتیاقم ساکن شود. {او را} دیدم و مشتاق‌تر شدم.
مرحله دوم، تشخیص نقش: با توجه به اینکه او (ضمیر «-َش») قبل از «را» آمده است، واضح است که مفعول است. ضمیر متصل «-َم» (من) نیز پس از اسم «اشتیاق» آمده است؛ بنابراین مضاف‌الیه به حساب می‌آید: «دردِ اشتیاقِ من».
به صورت کلی در این مرحله، توجه به افعالی که مفعول می‌خواهند یا متمم اجباری لازم دارند، می‌تواند بسیار یاری‌بخش باشد؛ مانند فعل «گفتن». این فعل هم مفعول می‌خواهد و هم متمم؛ (چیزی را به کسی گفتن) و معمولا هنگامی که یک ضمیر پیوسته با این فعل همراه می‌شود، یکی از این دو نقش مدنظر قرار دارد. دراین‌باره به شعر زیر توجه کنید:
گوش کن پند ای پسر وز بهر دنیا غم مخور/ گفتمت چون دُر حدیثی گر توانی گوش داشت
مرحله اول، مرتب و معنا کردن عبارت: ای پسر پند را گوش کن و به‌خاطر دنیا غم نخور. اگر بتوانی گوش دهی، {خواهی فهمید} که من سخنی مانند مروارید {گران‌بها} به تو گفتم.
مرحله دوم، تشخیص نقش: همان‌طور که گفته شد، فعل گفتم «مفعول» و «متمم» می‌خواهد. در این بیت نیز مصراع اول، مفعول فعل «گفتم» است و ضمیر متصل «-َت» (تو)، متمم این فعل است: «به تو گفتم».
مثال 2:
چو صبرَش نماند از ضعیفی و هوش/ ز دیوار محرابَش آمد به گوش
پاسخ:
مرحله اول، مرتب و معنا کردن عبارت: هنگامی که از ضعیفی، هوش و صبری برای او نماند، از دیوار محراب {صدایی} به گوشش آمد.
مرحله دوم، تشخیص نقش: با توجه به اینکه ضمیر او (ضمیر «-َش») پس از حرف اضافه «برای» آمده است، به این نتیجه می‌رسیم که آن، متمم است و با توجه به اتصال ضمیر «-َش» به گوش که یک اسم است، به این نتیجه می‌رسیم که نقش آن، «مضاف‌الیه» است.
تکرار و تمرین
در این بخش سعی می‌شود با چند مثال دیگر، این مبحث بیشتر توضیح داده شود.
مثال1:
با محتسبَم عیب نگویید که او نیز/ پیوسته چو ما در طلب عیش مُدام است
مرحله اول، مرتب و معنا کردن عبارت: عیب من را با محتسب (مامور اجرای احکام شرعی) در میان نگذارید؛ زیرا که او نیز مانند ما در طلب عیش است.
مرحله دوم، تشخیص نقش: ضمیر متصل «-َم» (من) در بازگردانی این بیت، به واژه «عیب» متصل می‌گردد؛ چون عیب نیز خودش اسم است و این ضمیر با نقش‌نمای اضافه (کسره) به «عیب» متصل گردیده است، پس «مضاف‌الیه» به حساب می‌آید.
مثال2:
طرب‌سرای محبت کنون شود معمور/ که طاق ابروی یار منَش مهندس شد
مرحله اول، مرتب و معنا کردن عبارت: اکنون طرب‌سرای محبت معمور (آباد) می‌شود؛ زیرا که طاق ابروی یار من، مهندسش شد.
مرحله دوم، تشخیص نقش: با توجه به اتصال ضمیر متصل «-َش» (آن) به اسم «مهندس»، می‌توان گفت که نقش این ضمیر، «مضاف‌الیه» است.
مثال3:
من این دَلق مُرَقَّع را بخواهم سوختن روزی/ که پیر مِی فروشانَش به جامی برنمی‌گیرد
مرحله اول، مرتب و معنا کردن عبارت: من این دلق مرقع (وصله‌دار) را روزی بسوزانم {یا می‌سوزانم}؛ زیرا که پیر می فروشان آن {دلق} را به جامی برنمی‌گیرد.
مرحله دوم، تشخیص نقش: ضمیر متصل «-َش» (آن) در این بیت نقش مفعول دارد؛ زیرا مرجع ضمیر «آن»، «دلق مرقع» است و پس از مرتب‌سازی بیت، نشانه مفعولی «را» نیز پس از آن دیده می‌شود.
یک تست نقش ضمیر پیوسته
* سوال کنکور سراسری خارج از کشور سال 98:
نقش ضمایر متّصل مشخص شده، در بیتِ زیر، به ترتیب کدام است؟
«چو آیمَت که ببینم، مرا ز کوی برانی/ چو خواهمَت که درآیم، دَرَم به روی ببندی»
- نهاد، متمم، مفعول
- نهاد، مفعول، مضاف‌الیه
- مفعول، متمم، مضاف‌الیه
- مفعول، مضاف‌الیه، مفعول
پاسخ: گزینه 3 پاسخ صحیح است.
مرحله اول، مرتب و معنا کردن عبارت: هنگامی که می‌آیم تا تو را ببینم، مرا از کوی می‌رانی. هنگامی که از تو می‌خواهم که درآیم {وارد شوم}، در را به رویم می‌بندی.
مرحله دوم، تشخیص نقش: ضمیر اول، مفعول است: «تو را ببینم». ضمیر دوم، متمم است: «از تو می‌خواهم». ضمیر سوم، مضاف‌الیه است: «در را به روی من می‌بندی».
نوبت شما
چه خوب است که در این بخش‌های پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.
به عبارت‌های زیر نگاه کنید. اول آنها را با صدای بلند بخوانید و سپس گروه‌های اسمی، هسته و وابسته و نوع وابسته‌ها را مشخص کنید و پاسخ‌های خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.
«چشم‌های خواب‌آلود و حیرت‌زدۀ خود را باز کرده و محو تماشا شده بود.»
***
«منیژه، خواهر بزرگ او هم لب حوض نشسته بود و دندان‌هایش را مسواک می‌کرد.»
***
صبا بر آن سر زلف ار دل مرا بینی / ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد
***
گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد / گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید
یک درخواست
حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آماده سازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعت‌ها وقت صرف کرده‌ام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است.
شما می‌توانید بدون پرداخت هزینه‌های بسیار زیاد برای آموزش‌های گمراه‌کننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.
اما آیا همه دانش‌آموزان از این آموزش‌ها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینه‌های بسیار، سعی می‌کنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانش‌آموزان بفروشند؛ بنابراین بیشتر دانش‌آموزها از وجود آموزش‌های رایگان و باکیفیت مطلع نمی‌‌‌شوند.
من از شما می‌خواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکه‌های مجازی و گروه‌هایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذارید. از شما ممنونم.
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقاله‌های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با بحث نقش دستوری ضمیرهای پیوسته به بخش قلمرو زبانی فارسی 100 بروید.
