معنی درس بیداد ظالمان (درس 5 فارسی دهم)

درس بیداد ظالمان را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب فارسی 1 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس بیداد ظالمان در آزمون نهایی فارسی دهم است. 

آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.

در این مقاله آموزشی، شرح و معنی درس بیداد ظالمان و شعرخوانی همای رحمت، درس پنجم فارسی دهم (فارسی 1) توسط گروه آموزشی راه روشن (دکتر سید علی هاشمی، دکتر امید نقوی و بهرام میرزایی) به شما ارائه می شود.

متن درس بیداد ظالمان

هم مرگ، بر جهان شما نیز بگذرد		هم رونق زمان شما نیز بگذرد
وین بوم مِحنَت از پی آن تا کند خراب		بر دولت‌آشیان شما نیز بگذرد
آب اَجَل که هست گَلوگیر خاص و عام		بر حَلق و بر دهان شما نیز بگذرد
چون دادِ عادلان به جهان در، بَقا نکرد		بیداد ظالمان شما نیز بگذرد
در مملکت چو غُرِّشِ شیران گذشت و رفت		این عُوعُوِ سگان شما نیز بگذرد
بادی که در زمانه بسی شمع‎‌ها بکشت		هم بر چراغدان شما نیز بگذرد
زین کاروانسرای، بسی کاروان گذشت		ناچار، کاروان شما نیز بگذرد
ای مُفتَخَر به طالِعِ مسعود خویشتن		تأثیر اختران شما نیز بگذرد
بر تیر جورتان ز تحمّل سپر کنیم		تا سختی کمان شما نیز بگذرد
ای تو رَمِه سپرده به چوپان گرگْ‎ طبع		این گرگیِ شبان شما نیز بگذرد
		سیف فرغانی

کلیات درس بیداد ظالمان

قالب شعر: قصیده. سبک: عراقی. کلمات قافیه: جهان، زمان، آشیان، دهان، ظالمان، سگان، چراغدان، کاروان، اختران، کمان، شبان. ردیف: شما نیز بگذرد. وزن: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن

سیف فرغانی: مولانا سِیف‌ُالدّین محمّد فَرغانی از شاعران نیمۀ دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری بود. او اهل فرغانۀ ماوراءالنهر بود، ولی در دورۀ حکومت ایلخانان مغول در آذربایجان و آسیای صغیر (ترکیۀ امروزی) زندگی می‎‌کرد. آن‌طور که از آثار او مشخص است، وی اهل تصوف و عرفان بوده و سال‎‌ها به کسب کمالات معنوی و سیر و سیاحت پرداخته است. مجموعه اشعار وی شامل غزل و قصیده و قطعه و رباعی حدود ده الی یازده ‎هزار بیت است.

مغول: از اقوام زردپوستی هستند که در اصل در قسمتی از آسیای مرکزی و شرقی زندگی می‎‌کردند. این قوم از طوایف متعددی تشکیل می‌شد که بعدها همۀ این اقوام تاتار و مغول نامیده شدند. اولین حاکم بزرگ این قوم «تموچین» (آهنین) نام داشت، که کلیۀ قبایل مغول و تاتار را تحت اطاعت خود درآورد و به «چنگیزخان» مشهور شد.

چنگیز پس از فتوحات مختلف در چین و ترکستان، در اواخر سال 616 ه.ق با تمام قوای خویش به ایران حمله ‎ور شد؛ تک ‏تک شهر‌های مسیر را گرفت و مردم را قتل‌عام کرد. چنگیز در سال 624 ه.ق درگذشت. بعد از مرگ چنگیز پسرش «اوگتای قاآن» جانشین وی گردید و سپس «گُیوک‎خان» و «منگوقاآن» به خانی نشستند.

در زمان منگوقاآن، «هولاکو» مأمور تکمیل فتوحات مغول در ایران و سایر نواحی غربی آسیا گردید. هولاکو در سال 661 ه.ق حکومت ایران را به‌طور کامل به دست گرفت و بدین‎ ترتیب فرزندان چنگیزخان سلسله ‎ای در ایران تشکیل دادند که به ایلخانان مغول معروف است.

سید محمدحسین بهجت تبریزی: سید محمد حسین بهجت تبریزی در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی در آذربایجان متولد شده است. پدرش از وکلای فاضل و عارف روزگار خود بود. شهریار دوران کودکی خود را در میان روستائیان صمیمی و خون گرم خوشکناب در کنار کوه «حیدربابا» گذراند.

او نخستین شعر خویش را در چهارسالگی به زبان ترکی آذربایجانی سرود. او تحصیلات اولیه خود را در تبریز گذراند. پس از آن به تهران آمد و در دارالفنون تهران تا کلاس آخر مدرسه طب تحصیل کرد. سپس وارد خدمت دولتی شد؛ چند سالی در اداره ثبت اسناد خدمت کرد و در سال ۱۳۱۵ به استخدام بانک کشاورزی تهران درآمد.

او ابتدا در اشعارش «بهجت» تخلص می‌کرد، ولی بعدا تخلص شعری خود را به «شهریار» تبدیل کرد. اشعار شهریار به سه زبان ترکی آذربایجانی، فارسی و عربی است. غزل‎‌های فارسی شهریار شهرت فراوانی دارند و منظومۀ ترکی «حیدربابایه سلام» به ده‎‌ها زبان ترجمه شده است. محمدحسین شهریار در روز 27 شهریور سال 1367 از دنیا رفت و در مقبره ‎الشعرای تبریز دفن شد. بعدها سالروز وفات شهریار به ‎عنوان «روز ملی شعر و ادب فارسی» تعیین شد.

معنای کلمات درس بیداد ظالمان

رونق: رواج، پیشرفت. بوم: جغد. محنت: اندوه، غم. از پیِ: برایِ. دولت: سعادت، خوشبختی، دوران حکومت و فرمان‎روایی. آشیان: آشیانه. اجل: در اصل زمان و هنگام، مجاز از زمانِ مرگ، مرگ. گلوگیر: خفه‌کننده، قطع ‎کنندۀ نفس. خاص: انسان برگزیده. عام: مردم عادی. داد: عدالت. بقا نکرد: باقی نماند. بیداد: ظلم. مملکت: کشور. غرّش: آواز مهیب. عوعو: بانگ و فریاد سگ. بسی: بسیار.

شمع: وسیلۀ روشنایی گران‌بها. کشتن شمع: خاموش کردن شمع. چراغدان: جایی که در آن چراغ گذارند، مجازاً به معنی چراغ، وسیلۀ روشنایی ارزان‌قیمت. مُفتخََر: سربلند، افتخارکننده. طالع: اقبال، بخت. مسعود: مبارک، خجسته. اختر: ستاره. جور: ستم. رَمه: گلّه. طبع: سرشت. شبان: چوپان.

معنی درس بیداد ظالمان + نکات درس بیداد ظالمان

هم مرگ، بر جهان شما نیز بگذرد

هم رونق زمان شما نیز بگذرد

بیت 1: مرگ و نیستی از دنیای شما هم عبور خواهد کرد (شما هم از بین خواهید رفت) و رواج و رونق دوران شما نیز به پایان خواهد رسید.

نکات: تشخیص و استعاره: «مرگ» (مرگ را به انسان مانند کرده است). جناس: «جهان، زمان». واژه ‎آرایی (تکرار): «هم»، «نیز بگذرد». مجاز: «جهان» مجاز از زندگی.

***

وین بوم مِحنَت از پی آن تا کند خراب

بر دولت‌آشیان شما نیز بگذرد

بیت 2: جغدِ اندوه و سختی، برای ویران کردن آشیانۀ سعادت و خوشبختی شما، از آن گذر خواهد کرد (و آن را هم خراب خواهد کرد).

نکات: تلمیح: اشاره به این موضوع دارد که پرندۀ جغد در ویرانه‌‎ها زندگی می‎‌کند و در دوران بعد از اسلام، به ‎عنوان پرنده‌ای شوم از او یاد می‎‌شده است. کنایه: «گذشتن بوم از آشیان»، کنایه از «نابودی و از بین رفتن خوشبختی» است. تشبیه: «بوم محنت» و «دولت آشیان» (اضافۀ تشبیهی). نماد: در دوران پس از اسلام، بوم نماد نحسی و شومی شده است. تناسب: «بوم، آشیان».

***

آب اَجَل که هست گَلوگیر خاص و عام

بر حَلق و بر دهان شما نیز بگذرد

بیت 3: آبِ مرگ که همۀ انسان‎‌ها را (خاص و عام) خفه می‎‌کند و می‎‌کشد، روزی در دهان و گلوی شما نیز فروخواهد رفت (اجل به سراغ شما هم خواهد آمد و شما را نیز خواهد کشت).

نکات: مجاز: «خاص و عام» مجاز از همۀ انسان‌ها، «اجل» مجازاً به معنای مرگ. تشبیه: «آب اجل». (اضافۀ تشبیهی) کنایه: «گلوگیر» کنایه از «خفه‌کننده و کُشنده». تضاد: «خاص، عام». تناسب: «گلو، حلق، دهان». تلمیح: بیت به آیۀ «کُلُّ نفس ذائقه الموت» (آل‎ عمران، آیۀ 185) تلمیح دارد.

***

چون دادِ عادلان به جهان در، بَقا نکرد

بیداد ظالمان شما نیز بگذرد

بیت 4: (این دنیا سرای فانی است؛ پس) همان‎‌طور که عدل انسان‌‎های عادل در این دنیا باقی نماند، ظلم حاکمان ستمکار شما نیز باقی نخواهد ماند.

نکات: کاربرد دو حرف اضافه: به جهان در. تضاد: «داد و بیداد»، «عادل و ظالم». واج ‎آرایی: مصوت «ا»، «د» و «ن».

***

در مملکت چو غُرِّشِ شیران گذشت و رفت

این عُوعُوِ سگان شما نیز بگذرد

بیت 5: همان‌طور که در این سرزمین، انسان‎‌های شجاعی که مانند شیر می‎‌غرّیدند، از بین رفتند؛ حاکمان ستمکار شما نیز که مانند سگان فریاد می‌کنند، از بین خواهند رفت.

نکات: استعاره: «شیر» استعاره از انسان‌های شجاع و «سگ» استعاره از حاکمان ستمکار حقیر و پست. تناسب: «غرش، شیر»؛ «عوعو، سگ». تضاد: «غرش، عوعو»، «شیران، سگان». واج آرایی: «ش».

***

بادی که در زمانه بسی شمع‎‌ها بکشت

هم بر چراغدان شما نیز بگذرد

بیت 6: بادِ مرگ که انسان‎‌های ارزشمند را مانند شمع‎ کشت و از بین برد، نور ضعیف حاکمانِ ظالمِ شما را نیز خاموش خواهد کرد.

نکات: استعاره: «باد» استعاره از «مرگ»؛ «شمع» استعاره از «انسان‎‌های ارزشمند»؛ «چراغدان» استعاره از «حاکمان حقیر و پست». واج ‎آرایی: «ب». تناسب: «شمع، چراغدان» (ارتباط شمع و چراغ: در گذشته، نور و روشنایی شمع و ارزش آن، بیشتر از چراغ بوده است؛ ازاین‌رو شاعر، برای انسان‌های نیک از واژۀ شمع و برای انسان‎‌های ظالم از واژۀ چراغ استفاده می‌کند. حافظ می‌گوید: ز روی دوست، دل دشمنان چه دریابد/ چراغ مرده کجا، شمع آفتاب کجا).

کنایه: «گذشتن باد بر چراغدان شما» کنایه از اینکه مرگ، شما را هم خواهد کشت. تلمیح: اشاره به آیه 85 سوره آل عمران «کل نفس ذائقه الموت» (هر جانی چشنده مرگ است).

***

زین کاروانسرای، بسی کاروان گذشت

ناچار، کاروان شما نیز بگذرد

بیت 7: از کاروانسرای دنیا، کاروان اقوام و گروه‎‌های گوناگونی عبور کرده (دسته‎‌های مختلفی از انسان‎‌ها از دنیا رفته‌‎اند)؛ پس به‌ناچار شما نیز از این دنیا گذر خواهید کرد (شما هم از بین خواهید رفت).

نکات: استعاره: «کاروانسرا» استعاره از «دنیا»؛ «کاروان» استعاره از «گروه‎‌ها و اقوام مختلف». واژه‎ آرایی (تکرار): کاروان. تناسب: «کاروانسرا، کاروان، گذشتن». واژه‎ آرایی (تکرار): کاروان. واج ‏آرایی: مصوت «ا». کنایه: مصراع دوم، کنایه از اینکه خواهید مرد.

***

ای مُفتَخَر به طالِعِ مسعود خویشتن

تأثیر اختران شما نیز بگذرد

بیت 8: ای کسانی که به بخت و اقبال خود افتخار می‎‌کنید، بدانید که این خوشبختی و سعادت شما هم دوام نخواهد آورد (و ستارۀ بخت و اقبال شما هم افول خواهد کرد).

نکات: تناسب: «طالع مسعود، تأثیر اختر». تلمیح: بیت به اعتقاد پیشینیان در زمینۀ تأثیر ستارگان و اجرام آسمانی بر سرنوشت انسان‎‌ها اشاره دارد؛ این اعتقاد در میان حاکمان مغول نیز بسیار رواج داشت، به نحوی که برای پیش‌‎بینی حرکت ستارگان و کشف تأثیر آن بر سرنوشت خود، در نقاط مختلف، ازجمله در شهر مراغه، رصدخانه‎ تأسیس کردند.

کنایه: «تاثیر اختران» کنایه از خوشبختی. تلمیح: به سخن «الدَّهرُ یَومان؛ یَومٌ لَکَ وَ یَومٌ عَلَیک» (روزگار دو روز است؛ روزی به سود و روزی به زیان تو).

***

بر تیر جورتان ز تحمّل سپر کنیم

تا سختی کمان شما نیز بگذرد

بیت 9: ما با صبر و تحمّل، سپری در مقابل تیر ستم و ظلم شما درست می‌کنیم (و با آن از خود محافظت می‎‌کنیم)؛ تا زمانی که قوّت و قدرت کمانِ شما از بین برود (و دیگر نتوانید به ما ستم کنید).

نکات: تشبیه: «تیر جور» (اضافۀ تشبیهی). تشبیه: تحمل به سپر. مجاز: «کمان» مجاز از «قدرت و ستم». کنایه: «سختی کمان» کنایه از «قدرتمند بودن». تناسب: «تیر، سپر، کمان».

***

ای تو رَمِه سپرده به چوپان گرگْ‎ طبع

این گرگی شبان شما نیز بگذرد

بیت 10: ای پادشاهی که مردمان تحت فرمانت را به دست حاکمان ظالم که مانند چوپانِ گرگ‌صفت هستند، سپرده‌ای؛ این ستمگری حاکمان ظالم تو نیز به پایان خواهد رسید.

نکات: استعاره: «رمه» استعاره از «مردم»، «چوپان» استعاره از «حاکم». تشبیه: «چوپان» به «گرگ» تشبیه شده است. کنایه: «گرگ ‎طبع» کنایه از «درنده ‎خو و ستمگر». استعاره: «گرگی شبان» استعاره از «ظلم و ستم حاکمان». کنایه: «گرگی» کنایه از «ستمگری». تناسب: «چوپان، رمه، شبان، گرگ». واژه ‎آرایی (تکرار): گرگ. تضاد: «رمه، گرگ».

نکات ضروری درس بیداد ظالمان

استعاره

از لحاظ علمی نوعی مجاز است. به عبارتی مجاز به علاقۀ شباهت، در ادبیات، «استعاره» نامیده شده است؛ امّا استعاره در لغت به معنای قرض گرفتن و عاریت گرفتن است. در اصطلاح، به عاریت گرفتن لغتی به جای لغت دیگر است. در واقع استعاره به طرز فشرده‌تری همان تشبیه است.

تشبیه ادّعای همانندی دو چیز است، ولی استعاره ادّعای یکسانی آن دو چیز را دارد. استعاره انواع مختلف دارد که معروف‌ترین آنها استعارۀ آشکار (مُصَرَّحه) و استعاره پنهان (مَکنیّه) است. در استعاره آشکار از ارکان تشبیه فقط «مشبّهٌ‏ به» ذکر می‌شود که منظور از آوردن آن «مشبّه» است. مانند:

مرا در خانه سروی هست کاندر سایۀ قدّش		فراغ از سرو بستانی و شمشاد چمن دارم
		حافظ

در اینجا منظور از «سرو» معشوق است. قامت معشوق در ذهن شاعر به سرو مانند شده ولی مشبّه ذکر نشده است. در نتیجه «سرو» استعارۀ آشکار از معشوق است.

اضافۀ استعاری و استعاره پنهان

در این نوع استعاره مشبّه همراه یکی از ویژگی‌های مشبّهُ‌به ذکر می‌شود. مهم‌ترین نوع استعارۀ پنهان (مکنیه) آن است که مشبّه را به اسم یا صفتی که از ویژگی‌های مشبّهُ‌به است اضافه کنند. به این نوع اضافه، اضافۀ استعاری می‌گویند. مانند:

کس چو حافظ نگشود از رخ اندیش نقاب		تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند
		حافظ

«رخِ اندیشه» و «زلفِ سخن» اضافۀ استعاری هستند. گویی اندیشه و سخن به انسانی مانند شده‌اند که زلف و رخ دارند.

شعرخوانی همای رحمت

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را		که به ماسوا فکندی همه سایه هما را
دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین		به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
برو ای گدای مسکین در خانه علی زن		که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
به جز از علی که گوید به پسر که قاتل من		چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا
به جز از علی که آرَد پسری ابوالعجائب		که علم کند به عالم شهدای کربلا را
چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان		چو علی که می‎‌تواند که به سر برد وفا را
نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت		متحیّرم چه نامم، شه ملک لافتی را
چه زنم چو نای هر دم ز نوای شوق او دم		که لسان غیب خوش‌‎تر بنوازد این نوا را
«همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی		به پیام آشنایی بنوازد آشنا را»
ز نوای مرغ یاحق بشنو که در دل شب		غم دل به دوست گفتن چه خوش است شهریارا
		سیّد محمدحسین بهجت تبریزی (شهریار)

معنای کلمات شعرخوانی همای رحمت

هما: پرنده‌ای از راستۀ شکاریان، دارای جثه‌‎ای نسبتاً درشت؛ در زبان پهلوی به معنای فرخنده است و به همین دلیل نماد سعادت به شمار می‌آید. رحمت: مهربانی، بخشش. آیت: نشانه. ماسوا: مخفف «ماسوی الله»، آنچه غیر از خداست، همۀ مخلوقات. مسکین: فقیر. کرم: بخشش. مدارا: نرمی، مماشات، با مهربانی برخورد کردن. ابوالعجائب: شگفت. علم کردن: مشهور کردن، سرشناس کردن.

پاکباز: زاهد، کسی که در بازی همه‌‎چیزش را فدا کند. متحیر: سرگشته. ملک: سرزمین. لافتی: اشاره به حدیث «لافتی الا علی، لاسیف الا ذوالفقار» دارد. نای: نی. لسان غیب: لقب حافظ شیرازی.

چند نکته تکمیلی درس 5 فارسی دهم

ما در این مقاله، به بررسی معنی درس بیداد ظالمان و شعرخوانی همای رحمت درس پنجم فارسی دهم پرداختیم و متن کامل شعر مندرج در کتاب را آوردیم.

برای دریافت متن کامل کتاب فارسی می‌توانید اینجا کلیک کنید. همچنین برای خواندن متن کامل شعر درس بیداد ظالمان، اینجا کلیک کنید و اگر می‌خواهید مجموعه‌ای از اشعار سیف فرغانی را بخوانید، اینجا کلیک کنید. البته من از شما می‌خواهم که بعد از خواندن این مقاله، به سراغ مطالعه بخش‌های دیگر کتاب بروید.

 

همچنین ما، علاوه بر معنی درس بیداد ظالمان فارسی دهم، شرح و معنی درس‌های دیگر کتاب فارسی دهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای مطالعه این مقاله‌ها، اینجا کلیک کنید.