شهریور
قلمرو ادبی
شناخت آرایه اسلوب معادله
یکی از مهم‌ترین و خاص‌ترین ابزارهای ادبیات، آرایه‌ها هستند. آرایه‌ها باعث زیباسازی متون و اشعار می‌شوند و به ادبیات رنگ و روی تازه‌ای می‌بخشند. یکی از زیباترین آرایه‌های ادبی، آرایه اسلوب معادله است. لازم است که شما با این آرایه به‌خوبی آشنا شوید و بتوانید به‌راحتی آن را تشخیص دهید. ناگفته نماند که فهم درست این آرایه در اشعار، لذت ادبی شیرینی نیز دارد.
در این مقاله در ابتدا به تعریف آرایه اسلوب معادله می‌پردازیم. سپس برای جلوگیری از برخی اشتباهات مفهومی، تفاوت آن را با آرایه حسن تعلیل می‌گوییم. بعد از آن چند نکته درباره این آرایه می‌گوییم و در نهایت به تکرار و تمرین این مبحث می‌پردازیم.
آرایه اسلوب معادله چیست؟
تعریف‌های مختلفی از آرایه اسلوب معادله می‌توان ارائه کرد. یکی از کامل‌ترین تعاریف این آرایه، به شرح زیر است:
اسلوب معادله، در واقع آوردن مثال برای یک موضوع است؛ با شرط اینکه موضوع و مثال، هر یک در مصراع مستقلی از هم قرار بگیرند و بتوانند جابه‌جا شوند.
مثال:
عیب پاکان زود بر مردم هویدا می‌شود / موی اندر شیر خالص زود پیدا می‌شود
توضیح: موضوع این بیت، مصراع اول آن است: «عیب پاکان زود بر مردم هویدا می‌شود». در مصراع دوم این بیت، ما شاهد یک مثال هستیم؛ هرچند ممکن است نسبت به مصراع اول بی‌ارتباط به نظر بیاید، اما در واقع، موضوع یا پیام اصلی آن، همان است که در مصراع اول آمده است. این دو مصراع کاملا از یکدیگر مستقل‌اند و حتی می توانند با یکدیگر جابه‌جا شوند و باز هم همین معنا را بدهند.
نکاتی در باب آرایه اسلوب معادله
اولین نکته در باب اسلوب معادله این است که دو مصراع از لحاظ دستوری به صورت کامل از یکدیگر مستقل هستند. به صورتی که با جابه‌جایی آنها، لطمه‌ای به پیام اصلی وارد نخواهد شد.
نکته دوم این است که در آرایه اسلوب معادله، می‌توان اجزای اصلی موضوع و مثال را، نظیر به نظیر با یکدیگر تطبیق داد.
مثال:
عشق چون آید برد هوش دل فرزانه را / دزد دانا می‌کُشد اول چراغ خانه را
توضیح: در این بیت، نکته اول آرایه اسلوب معادله برقرار است و می‌توان گفت که «عشق» در مصراع اول، متناظر با مفهوم «دزد دانا» در مصراع دوم است و «هوش دل فرزانه» در مصراع اول بیت، متناظر با مفهوم «چراغ خانه» در مصراع دوم است.
ممکن است بپرسید از کجا این را متوجه شدیم؟ ما می‌گوییم: از معنای بیت. عشق قرار است هوش و عقل را بدزدد. بنابراین با نظر به اینکه پیام اصلی دو مصراع، یکسان است، طبق همین معنا در مصراع اول، می‌توانیم متناظرهای این مفاهیم را در مصراع دوم بیابیم.
نکته بعدی این است که اسلوب معادله، گاهی به صورت خاص در ابیات ظاهر می‌شود. به این صورت که موضوع اصلی در هیچ‌کدام از مصراع‌ها بیان نمی‌شود و هر دو مصراع، مثالی برای پیام اصلی هستند.
مثال 1:
هر که جز ماهی ز آبش سیر شد / هر که بی‌روزی است، روزش دیر شد
توضیح: در این بیت، هر دو مصراع بیانگر مثال‌هایی از یک موضوع هستند؛ مثال‌هایی از مفهوم «هرگز سیراب نشدن عاشق حقیقی از عشق».
مثال 2:
آزاده را جفای فلک بیش می‌رسد/ اول بلا به عاقبت‌اندیش می‌رسد
توضیح: در این بیت، هر دو مصراع بیانگر مثال‌هایی از یک موضوع هستند؛ مثال‌هایی از مفهوم «راستی و درستکاری همراه با سختی است».
نکته چهارم و مهم آن است که گاهی اوقات ما در ابتدای مصراع دوم ابیاتی که اسلوب معادله دارند، حروف پیوند وابسته‌ساز می‌بینیم. همان‌طور که پیش از این گفته شد، در آرایه اسلوب معادله میان دو مصراع، نباید رابطه دستوری باشد، بنابراین نباید در آغاز مصراع دوم حروف پیوند وابسته‌ساز بیاید (چون در این صورت، با یک جمله مرکب سر و کار داریم)؛ مثلا بیت زیر اسلوب معادله ندارد:
حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست / که آشـنا سـخـن آشـنا نـگـه دارد
اما باید توجه کنید که گاهی اوقات، حرف «که» در ابتدای مصراع دوم می‌آید و آرایه اسلوب معادله ساخته می‌شود:
مخور صائب فریب فضل از عمّامه زاهد / که در گنبد ز بی‌مغزی صدا بسیار می‌پیچد
تفاوت اسلوب معادله با آرایه حسن تعلیل
گاهی آرایه اسلوب معادله با آرایه حسن تعلیل، اشتباه گرفته می‌شود. در مقاله‌ای دیگر به صورت مفصل‌تر درباره آرایه حسن تعلیل صحبت می‌کنیم، اما به‌طور خلاصه تفاوت این دو آرایه با یکدیگر به شرح زیر است:
در هر دو آرایه یک موضوع اصلی وجود دارد که شاعر درصدد بیان واضح‌تر آن است. در آرایه حسن تعلیل، شاعر برای رسیدن به این مقصود، دست به دلیل‌آوری شاعرانه برای موضوع می‌زند و در آرایه اسلوب معادله، شاعر به ذکر مثالی از همان موضوع، می‌پردازد. پس در اسلوب معادله، ما برای یک موضوع فقط مثال می‌آوریم و دلیلی برای آن ذکر نمی‌کنیم.
تکرار و تمرین
بگویید که در کدام‌یک از ابیات زیر اسلوب معادله وجود دارد؟ چرا؟
- فکر شنبه تلخ دارد جمعه اطفال را/ عشرت امروز بی‌اندیشه فردا خوش است
پاسخ: این بیت دارای اسلوب معادله است؛ زیرا اولا مصراع اول موضوع اصلی را بیان می‌کند و مصراع دوم، مثالی از همین موضوع است. دوم اینکه دو مصراع، از لحاظ دستوری کاملا از یکدیگر جدا و مستقل هستند. سوم اینکه می‌توان میان اجزای دو مصراع، تناظر برقرار کرد: فکر شنبه= اندیشه فردا / جمعه اطفال= عشرت امروز.
- عشق با سیلاب پنداری ز یک سرچشمه است/ جای خود ویران کند، هرجا دمی منزل گرفت
پاسخ: این بیت دارای اسلوب معادله نیست؛ زیرا دو مصراع از یکدیگر مستقل نیستند و مصراع دوم در ادامه توضیحات مصراع اول است.
- نیست پروا تلخ‌کامان را ز تلخی‌های عشق/ آب دریا در مذاق ماهی دریا خوش است
پاسخ: این بیت دارای اسلوب معادله است. اولا مصراع نخست، موضوع اصلی را بیان می‌کند و مصراع دوم، مثالی از همین موضوع است. دوم اینکه از لحاظ دستوری، دو مصراع کاملا از یکدیگر جدا و مستقل هستند. سوم اینکه می‌توان میان اجزای دو مصراع، بدین‌صورت تناظر برقرار کرد: تلخ‌کامان= ماهی دریا / تلخی‌های عشق= آب دریا.
- پای خوابیده به فریاد نگردد بیدار/ بند با عاشق بی‌دل چه تواند کردن
پاسخ: این بیت دارای اسلوب معادله است؛ زیرا اولا مصراع اول موضوع اصلی را بیان می‌کند و مصراع دوم، مثالی از همین موضوع است. دوم اینکه از لحاظ دستوری، دو مصراع کاملا از یکدیگر جدا و مستقل هستند. سوم اینکه می‌توان میان اجزای دو مصراع، بدین‌صورت تناظر برقرار کرد: پای خوابیده= عاشق بی‌دل/ فریاد= بند.
- دانی که چنگ و عود چه تقریر می‌کنند/ پنهان خورید باده که تزویر می‌کنند
پاسخ: این بیت دارای اسلوب معادله نیست؛ زیرا یک موضوع اصلی ندارد که برایش مثالی آمده باشد.
نوبت شما
چه خوب است که در این بخش‌های پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.
به بیت‌های زیر نگاه کنید. اول آنها را با صدای بلند بخوانید و سپس اسلوب معادله را مشخص کنید و پاسخ‌های خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.
«دل من نه مرد آن است که با غمش برآید/ مگسی کجا تواند که بیفکند عقابی»
***
«قطع زنجیر ز مجنون تو نتوان کردن/ موج جزو بدن آب روان می‌باشد»
***
«دل چو شد غافل ز حق، فرمان‌پذیر تن بود/ می‌برد هرجا که خواهد اسب، خواب‌آلوده را»
***
«اسیر عشق تو از هر دو عالم آزاد است/ گدای کوی تو از هشت خلد مستغنی است»
یک درخواست
حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آماده سازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعت‌ها وقت صرف کرده‌ام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است.
شما می‌توانید بدون پرداخت هزینه‌های بسیار زیاد برای آموزش‌های گمراه‌کننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.
اما آیا همه دانش‌آموزان از این آموزش‌ها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینه‌های بسیار، سعی می‌کنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانش‌آموزان بفروشند؛ بنابراین بیشتر دانش‌آموزها از وجود آموزش‌های رایگان و باکیفیت مطلع نمی‌‌‌شوند.
من از شما می‌خواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکه‌های مجازی و گروه‌هایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذارید. از شما ممنونم.
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقاله‌های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با بحث اسلوب معادله به بخش قلمرو ادبی فارسی 100 بروید.
راستی، من یک آموزش کامل کتاب علوم و فنون دوازدهم در سایت فرادرس دارم. اگر دوست داشتید، می‌توانید از این دوره آموزشی هم استفاده کنید.
همچنین من نقشه گنجی برای مطالعه آرایه‌های ادبی، برای شما فراهم کرده‌ام که می‌توانید از آن استفاده کنید.
