مهر
قلمرو ادبی
آموزش کامل آرایه اغراق (بزرگنمایی‌های شاعرانه)
آرایه اغراق
در میان آرایه‌های ادبی، هر آرایه، زیبایی خاص خودش را دارد و ویژگی خاص خودش را به متون و اشعار ادبی اعطا می‌کند. آرایه اغراق نیز یکی از همین آرایه‌ها است. این آرایه با ویژگی به یاد ماندنی‌ای که دارد (در ادامه بیشتر توضیح داده خواهد شد)، هنگامی که در متون و اشعار ادبی به کار برود، آنها را هم به یاد ماندنی‌تر می‌کند.
به‌طوری که فردوسی، یکی از بزرگان ادبیات فارسی، با پی بردن به این نکته، در خیلی از اشعارش از این آرایه بهره گرفته است و آنها را در طول اعصار، ماندگار ساخته است. بنابراین مبالغه نکرده‌ایم اگر بگوییم که آرایه اغراق از بهترین ابزار‌های حماسه سازی است.
در این مقاله در ابتدا آرایه اغراق را تعریف می‌کنیم. سپس به حل تمرین‌هایی از این مبحث می‌پردازیم تا این آرایه به خوبی برایمان جا بیفتد. در نهایت نیز نگاهی به یک تست از این آرایه خواهیم انداخت.
آرایه اغراق چیست؟
آرایه اغراق یا مبالغه یعنی استفاده از بزرگنمایی و زیاده‌روی در توصیف افراد، اشیا و اتفاقات و…، برای بیان بهتر ویژگی آن چیز. به عبارت دیگر، آرایه اغراق آن است که در توصیف، ستایش یا نکوهش کسی یا چیزی و یا بیان مسئله‌ای، آن‌قدر افراط و زیاده‌روی شود که از حد معمول و متعارف درگذرد و برای خواننده و شنونده، غیر قابل باور و شگفت‌آور باشد.
مثال 1:
شود کوه آهن چو دریای آب/ اگر بشنود نام افراسیاب
توضیح: در این بیت، آرایه اغراق وجود دارد. فردوسی در این بیت ادعا می‌کند که اگر کوه آهن با آن همه هیبت و بزرگی و استحکام، نام افراسیاب را بشنود، مانند دریای آب، سست و ناچیز می‌شود. در واقع این بیت، در شنیدن نام افراسیاب اغراق و بزرگنمایی می‌کند تا به خواننده عظمت و بزرگی او را انتقال دهد. با این کار شاعر، بزرگی افراسیاب در ذهن خواننده به خوبی حک می‌شود.
مثال 2:
به زیور‌ها بیارایند وقتی خوب‌رویان را/ تو سیمین‌تن چنان خوبی که زیور‌ها بیارایی
توضیح: در این بیت، آرایه اغراق وجود دارد. به صورت کلی، سعدی در بسیاری از اشعار عاشقانه خود از آرایه اغراق بهره گرفته است.
در این بیت هم او در زیبا بودن معشوق اغراق کرده است. به‌طور کلی شنیدن وصف زیبایی معشوق از زبان عاشق، توصیف فوق‌العاده و به‌یادماندنی‌ای نیست و اتفاقا بسیار تکراری است؛ اما سعدی در این بیت با بهره‌گیری مناسب و جذاب از آرایه اغراق، زیبایی معشوق خود را به صورت نوین و خارق‌العاده‌ای بیان کرده است. به‌طوری که او می‌گوید معشوق او است که زیور‌ها را می‌آراید، نه زیور‌ها او را.
تکرار و تمرین آرایه اغراق
در ابیات زیر مشخص کنید که آیا آرایه اغراق وجود دارد یا خیر. اگر بله، اغراق را بیان نمایید.
مثال 1:
رفتی و ندیدی که چه محشر کردم/ از اشک تمام کوچه را تر کردم
پاسخ: در این بیت آرایه مبالغه وجود دارد؛ زیرا شاعر در مصراع دوم در باب شدت گریه کردن خود، بزرگ نمایی کرده است. او مدعی شده است که از شدت گریه‌اش، تمام کوچه خیس و تر شده است. بدیهی است که در واقعیت چنین اتفاقی غیر معقول و نامتعارف است.
مثال 2:
ز باریدن تیر همچو تگرگ/ به هر گوشه برخاست طوفان مرگ
پاسخ: در این بیت آرایه مبالغه وجود دارد. هم در مصراع اول و هم در مصراع دوم، بزرگنمایی و اغراق صورت گرفته است. در مصراع اول، شاعر شدت و سرعت تیر باران و تیراندازی را به شدت بارش تگرگ تشبیه کرده است و در مصراع دوم، شاعر سرعت مُردن در آن کارزار و جنگ را به سرعت و شدت طوفان تشبیه کرده است.
مثال 3:
بگذار تا بگریم چون ابر در بهاران/ کز سنگ ناله خیزد روز وداع یاران
پاسخ: در این بیت آرایه مبالغه وجود دارد. شاعر در مصراع دوم درباره شدت ناراحتی‌اش اغراق کرده است. او مدعی است که هنگام وداع با یارش، سنگ که به بی‌احساسی مشهور است هم، به ناله درمی‌آید.
مثال 4: خروش سواران و اسبان دشت/ ز بهرام و کیوان همی‌برگذشت
پاسخ: در این بیت نیز آرایه مبالغه وجود دارد. شاعر در مصراع دوم برای بیان شدت حرکت اسبان، از این آرایه بهره گرفته است و دست به مبالغه زده است. این چنین که او مدعی است که حرکت اسبان به قدری شدید بوده است که صدای جوش و خروش آن ها، به سیارات مریخ و زحل هم رسیده است.
تست آرایه اغراق و آرایه مبالغه
*در کدام بیت از ابیات زیر، آرایه اغراق (مبالغه) به کار نرفته است؟
1) نعره برآورده فلک کرده کر/ دیده سیه کرده شده زهره در
2) گر برگ گل سرخ کنی پیرهنش را/ از نازکی آزار رساند بدنش را
3) دل من نه مرد آن است که با غمش برآید/ مگسی کجا تواند که بیفکند عقابی
4) بشد تیز رُهّام با خود و گبر/ همی گرد رزم اندر آمد به ابر
پاسخ تست: گزینه 3 پاسخ صحیح است؛ زیرا در گزینه‌های 1 و 2 و 4، آرایه مبالغه به کار رفته است.
گزینه 1: شاعر هم در مصراع اول و هم در مصراع دوم از این آرایه استفاده کرده است. در مصراع اول، شاعر می‌گوید که از شدت بلندی صدای نعره او، گوش آسمان هم کر شده است و در مصراع دوم هم درباره ترسناک بودن آن، بزرگ نمایی می‌کند.
گزینه 2: شاعر در این بیت، درباره حساس و ظریف بودن بدن معشوق خود، دست به بزرگنمایی می‌زند. او می‌گوید که پوشاندن بدن معشوق با برگ گل سرخ که خیلی ظریف است هم، به بدن معشوق، آسیب می‌زند؛ زیرا بدن او خیلی حساس است.
گزینه 4: فردوسی در این بیت، برای توصیف شدت جنگ رهام در میدان نبرد از این آرایه بهره می‌برد. او می‌گوید که با آمادگی رهام برای نبرد و رفتن او به میدان، گرد جنگ تا آسمان‌ها رفت.
در گزینه 3 ما شاهد آرایه اسلوب معادله هستیم و نه مبالغه و بزرگنمایی.
نوبت شما
چه خوب است که در این بخش‌های پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.
به عبارت‌های زیر نگاه کنید. اول آنها را با صدای بلند بخوانید و سپس اغراق را مشخص کنید و پاسخ‌های خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.
«بعد از آن چیزی نمی‌دیدم/ خون ز چشمان زمین می‌جوشید»
***
«گرستند و از گریه جویی روان/ نیامد مگر گریه آسمان»
***
«ز سم ستوران در آن پهن دشت/ زمین شش شد و آسمان گشت هشت»
***
«ولی چندان که برگ از شاخه می‌ریخت/ دوچندان می‌شکفت و برگ می‌کرد»
یک درخواست
حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آماده‌سازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعت‌ها وقت صرف کرده‌ام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است.
شما می‌توانید بدون پرداخت هزینه‌های بسیار زیاد برای آموزش‌های گمراه‌کننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.
اما آیا همه دانش‌آموزان از این آموزش‌ها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینه‌های بسیار، سعی می‌کنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانش‌آموزان بفروشند؛ بنابراین بیشتر دانش‌آموزها از وجود آموزش‌های رایگان و باکیفیت مطلع نمی‌‌‌شوند.
من از شما می‌خواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکه‌های مجازی و گروه‌هایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذارید. از شما ممنونم.
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقاله‌های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با بحث اسلوب معادله به بخش قلمرو ادبی فارسی 100 بروید.
راستی، من یک آموزش کامل کتاب علوم و فنون دوازدهم در سایت فرادرس دارم. اگر دوست داشتید، می‌توانید از این دوره آموزشی هم استفاده کنید.
همچنین من نقشه گنجی برای مطالعه آرایه‌های ادبی، برای شما فراهم کرده‌ام که می‌توانید از آن استفاده کنید.
