شهریور
پایه دهم
درس پرورش موضوع (درس 1 نگارش دهم)
درس پرورش موضوع درس اول نگارش دهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب نگارش 1 آشنا شویم.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای آموزش ادبیات فارسی مدارس و بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.
در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس پرورش موضوع (درس اول نگارش دهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره پرورش موضوع از راه پرسش سازی، بارش فکری، اگرنویسی، گزین گفته نویسی صحبت می‌شود و سپس به مبحث پاسخ سازی پرداخته می‌شود.
همچنین ما، متن و توضیحات سایر درس‌های مرتبط با ادبیات و زبان فارسی را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مربوط به پایه دهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
متن درس پرورش موضوع نگارش دهم
یکی از نخستین پرسش‌هایی که هنگام نوشتن، باید به آن پاسخ داد، این است: «دربارۀ چه موضوعی بنویسیم؟»
وقتی کسی موضوعی برای نوشتن پیدا نمی‌‌کند، به طنز می‌گوید:
«نویسندگان، قبلاً همه‌چیز را نوشته‌اند، دیگر موضوعی برای نوشتن نمانده است» یا به قول فردوسی:
| «سخن هرچه گویم همه گفته‌اند | بَرِ باغ دانش، همه رُفته‌اند» |
اما اگر به اطرافمان نگاه کنیم، موضوع‌های فراوانی برای نوشتن می‌بینیم و بی‌آنکه به اهمّیت آنها توجه کنیم، می‌توانیم فهرستی از آنها را تهیه کنیم؛ مثلِ قلم، دیوار، سقف، گلدان، شهر، درخت، ابر، کاغذ، باران.
هر کدام از این موضوع‌ها اگرچه ساده به نظر می‌آیند؛ امّا می‌توان آنها را گسترش داد و به موضوع‌های متنوّع و جذّاب تبدیل کرد.
یکی از روش‌های تبدیل موضوع معمولی به نوشتۀ جذّاب، پرسش سازی است. در این روش، ذهن را کاملاً آزاد می‌گذاریم و دربارۀ «موضوع» مورد نظر پرسش‌هایی متنوّع می‌سازیم. مثلاً اگر موضوعِ نوشتۀ ما «دیوار» است، در نگاهِ اوّل، به نظر می‌آید نمی توانیم دربارۀ آن، مطلب زیادی بنویسیم؛ امّا همین که ذهن خود را آزاد می‌گذاریم و پرسش‌هایی دربارۀ آن طرح می‌کنیم، کم‌کم گره‌های ذهنی ما گشوده می‌شود و عرصۀ نوشتن، گسترش می‌یابد.
گاهی پس از طرح چند پرسش دربارۀ موضوع، احساس می‌کنیم دیگر پرسشی نداریم؛ مثلاً دربارۀ موضوع «دیوار»، نخست پرسش‌های زیر، به ذهن می‌رسد:
- جنس دیوار از چیست؟
- اندازه و ارتفاع دیوار چقدر است؟
- دیوار چه رنگی است؟
- چرا خانه دیوار دارد؟
- دیوارهای مشهور دنیا کدام‌اند؟
اگر در طرح پرسش‌های بیشتر به بن‌بست رسیدیم، باید سعی کنیم با شگردهایی خود را از این بند، رها سازیم و راهی برای گسترش موضوع بیابیم. راه‌هایی از این قبیل، به شکوفایی ذهن، گسترش پرسشها و گشودن گره ذهنی کمک می‌کنند:
الف) بارش فکری
در این روش، اوّلین گام ایجاد فرصت برای فکرکردن و معناسازی است و فکر، کاملاً آزاد و رهاست. گام دوم، کشف روابط میان اشیا و پدیده‌هاست. بدین‌سان، خلق و آفرینش آسان می‌شود و پرسشها در ذهن و زبان، جاری می‌گردد. مثلاً موضوع دیوار، چنین مفاهیمی را به ذهن می‌آورد:
سپس از میان این موضوع‌ها و مفاهیم، یکی را برمی‌گزینیم و دربارۀ آن مفهوم، پرسش‌های جدیدی می‌سازیم؛ مثلاً برای مفهوم «فاصله» پرسش‌های زیر را طرح می‌کنیم:
- آیا هر فاصله‌ای را می‌توان دیوار دانست؟
- چه دیوارهایی وجود دارد که نمی توان آنها را دید؟
- چگونه تنبلی می‌تواند دیواری بین آدمی و موفّقیتش باشد؟
- قهر، نفرت، بدبینی، حسادت و… هریک می‌توانند دیوار باشند؟
ب) اگرنویسی
بهره‌گیری از «اگر»، ذهن را در فضای بی‌کران رها می‌سازد تا بتواند موضوع را در حالت‌ها و موقعیت‌‌های گوناگون تصوّر کند و برای آن، دست به آفرینش بزند. در حقیقت، به کارگیریِ «اگر» به ذهن ما امکان می‌دهد که خود را در پهنۀ وسیعی از مفاهیم و موضوع‌ها ببیند و آسان‌تر به پرسش و انتخاب بپردازد؛ مثال:
- اگر در دنیا دیواری وجود نداشت، چه می‌شد؟
- اگر دیوارها می‌توانستند حرف بزنند، چه می‌گفتند؟
- اگر دور هر شهر دیواری کشیده بودند، چه می‌شد؟
- اگر دیوارها متحرّک بودند، چه می‌شد؟
- اگر…
پ) گُزین گفته ها
با بهره‌گیری از سخنان ناب و برگزیدۀ مشاهیر، آیات، احادیث، سخنان حکمت‌آمیز، ضرب‌المثل‌ها، شعرها و کنایات که دربارۀ موضوع گفته شده است، می‌اندیشیم و پرسش‌های دیگری طرح می‌کنیم؛ مثال:
- آیا همۀ دیوارها موش دارند؟
- آیا همۀ دیوارها گوش دارند؟
- چرا گاهی به در می‌گوییم تا دیوار بشنود؟
- برای چه دیوار بعضی‌ها کوتاه است؟
- خاری که بالای دیوار می‌روید، چه جایگاهی دارد؟
- منظور سهراب سپهری از مصراع «بی‌گمان در دهِ بالادست، چینه‌ها کوتاه است!» چیست؟
ملاحظه کردید که برای پرورش موضوع، سه شگرد مطرح شد که به کمک آنها توانستیم اندیشه‌مان را وسعت دهیم. توجّه داشته باشید که نویسنده متناسب با موضوع، می‌تواند از شگردهای متعددی بهره ببرد.
بعد از پرسش سازی، نوبت پاسخ سازی است. مهم‌ترین اصل در این مرحله، شاخ و برگ دادن به پاسخ‌ها و پرهیز از پاسخ‌های بله یا خیر یا جواب‌های کوتاه است.
در این مرحله، تنها پاسخ‌های تشریحی و توصیفی است که در خلق نوشته به ما کمک می‌کند، مانند:
پرسش: آیا هر فاصله‌ای را می‌توان یک دیوار دانست؟
پاسخ: هر فاصله خودش یک دیوار است. دیوار، بین دو چیز جدایی می‌اندازد. فاصله هم بین دو چیز یا چیزهایی جدایی می‌اندازد. اگر بگوییم فاصله از دیوار بدتر است، اغراق نکرده‌ایم. شاید بشود از هر دیواری، هرچند بلند، بالا رفت و آن طرف دیوار را دید؛ امّا گاهی فاصله را نمی‌‌شود پُر کرد. مثلاً وقتی بین دو دوست فاصله می‌افتد، آیا می‌توان این فاصله را پر کرد؟
تذکّر: در مرحلۀ ایجاد پرسش و پاسخ، آنچه مهم است، توانایی آفرینشگری و قدرت پاسخ‌سازی است. هدف این درس، تقویت مهارت نوشتن است؛ نه فقط پاسخ‌دادنِ کوتاه و مستقیم به پرسش.
پرسش، ایستگاهی برای اندیشیدن و بهانه‌ای برای نوشتن است. در حقیقت، هنگام پاسخ به پرسشها، باید «پاسخ سازی» کنیم؛ یعنی تنها به جواب نیندیشیم؛ به چگونه نوشتنِ جواب هم بیندیشیم و به خودمان فرصت بدهیم تا پاسخ را خوب بپروریم و با شاخ و برگ مناسب‌تر، پاسخی نیکوتر بسازیم.
سخن دیگر اینکه در تنظیم نهایی نوشتۀ خودمان، باید به اصول بندنویسی و رعایت انسجام متن هم توجّه کنیم؛ یعنی نظم و سیرِ محتوا و ارتباط میان بخش‌های نوشته را در نظر داشته باشیم.
کارگاهِ نوشتن درس پرورش موضوع
1- پرسش‌های زیر را بخوانید و مشخّص کنید از چه شگردی (بارش فکری، اگرنویسی، گُزین گفته ها و…) برای طرح آنها استفاده شده است.
پرسشها
-
- پشه چه نوع جانوری است؟
- چند نوع پشه داریم؟
- پشه‌ها شب‌ها کجا می‌خوابند؟
- چرا پشه روی بدن ما می‌نشیند؟
- پشه‌های معروف کدام‌اند؟
- آیا مگس هم یک نوع پشه است؟
- اگر پشه وزوز نمی‌‌کرد، چه می‌شد؟
- آیا پشه‌ای می‌شناسیم که اصلاً دیده نمی‌‌شود؟
- اگر یک پشه را قورت بدهیم، چه اتفاقی می‌افتد؟
- اگر در دنیا اصلا پشه‌ای نبود، چه اتفّاقی می‌افتاد؟
- خداوند با خلق پشه، می‌خواهد چه پیامی به ما بدهد؟
- چگونه پشه‌ای ناتوان، نمرود را با آن همه ادّعا از پای درآورد؟
- چه نسبتی بین عقاب و پشه وجود دارد؛ آنجا که شاعر گفته است:
جایی که عقاب، پرَ بریزد از پشّۀ لاغری چه خیزد؟
2- موضوعی را انتخاب کنید و با بهره‌گیری از روش پرسش‌سازی، آن را گسترش دهید. سپس چند پرسش را از بین آنها برگزینید و با پاسخ‌سازی مناسب، متنی بنویسید.
موضوع:
………………………………………………………………………………………………………..
پرسشها:
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
پرسش انتخاب شده
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
متن تولیدی
…………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………
3- پرسش و پاسخ‌ها و متن تولیدی دوستانتان را بر پایۀ سنجه‌های زیر، ارزشیابی کنید.
هنجار نوشتار 1 درس اول نگارش دهم
یکی از هنجارهایی که در نگارش، بسیار اهمّیت دارد، به‌کارگیری جملههای کوتاه است. شاید شما هم با متن‌های بسیاری مواجه شده‌اید که جملههای طولانی چندسطری دارند؛ متن زیر از این گونه است:
«سال 1389 را در حالی سپری کردیم که شهرداری و شورای اسلامی با عنایت به فرمودۀ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، مبنی بر همّت و کار مضاعف، حقیقتاً کار و خدمت را متراکم و با مشارکت شهروندان پایتخت فرهنگ و تمدن ایران اسلامی، پروژه‌های مختلفی را در عرصه‌های گوناگون شهری به اتمام رساندند».
نوشتۀ بالا جمله‌ای طولانی، بلند و نفس‌گیر است. وقتی جمله خیلی طولانی باشد، هنگام پردازش آن در ذهن، ارتباط میان اجزای جمله از بین می‌رود و خواندن و درک آن دشوار می‌شود. نویسنده باید به گونه‌ای بنویسد که خواننده به آسانی با آن نوشته ارتباط برقرار کند و معنای آن را بفهمد. برای فهم بهتر، لازم است نوشتۀ بالا را با جملههای کوتاه بازنویسی کنیم.
«حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی، سال 1389 را سال همّت و کار مضاعف نام‌گذاری کردند. با عنایت به فرمودۀ ایشان شهرداری و شورای اسلامی حقیقتا کار و خدمت را متراکم‌تر کرد. شهرداری با مشارکت شهروندان پایتخت فرهنگ و تمدن ایران اسلامی، طرح‌های مختلفی را در عرصه‌های گوناگون شهری به اتمام رساند.»
متن زیر، نمونۀ دیگری از کاربرد جملههای طولانی است:
«خصیصۀ دیگر شعر این دوره آن است که به سبب واقع‌بینی شاعران و آشنایی آنان با محیط خارج از خود و توجه کمتر آنان به اوهام و خیالات، احوال اجتماعی و مسائل مربوط به زندگی اعم از زندگی شاعران و زندگی شاهان و درباریان به‌طور روشن انعکاس یافته و طرح شده است.»
این متن را با جملههای کوتاه به شکل زیر، بازنویسی کرده‌ایم:
«خصیصۀ دیگر شعر این دوره، واقع‌بینی شاعران است. این ویژگی سبب شد آنان به محیط خارج از خود بیشتر توجه کنند و به اوهام و خیالات بی‌اعتنا باشند. ازاین‌رو احوال اجتماعی و مسائل مربوط به زندگی (اعم از زندگی شاعران و زندگی شاهان و درباریان) به‌طور روشن، در شعر آنان انعکاس یافته است.»
حکایت‌نگاری درس پرورش موضوع نگارش دهم
حکایت زیر را بخوانید و آن را به زبان ساده بازنویسی کنید.
سگی بر لب جوی، استخوانی یافت. چندان که در دهان گرفت، عکس آن در آب بدید. پنداشت که دیگری است. به شَرَه (طمع) دهان باز کرد تا آن را نیز از روی آب برگیرد. آنچه در دهان بود، به باد داد.
کلیله و دمنه
چند نکته تکمیلی درس اول نگارش دهم
ما در این مقاله، به بررسی پرورش موضوع درس اول نگارش دهم پرداختیم و دانستیم که بارش فکری چیست؛ پرسش سازی چیست؛ گزین گفته چگونه ایجاد می شود و پاسخ سازی چگونه باید باشد. همچنین متن کامل درس پرورش موضوع نگارش دهم، مندرج در کتاب را آوردیم. برای دریافت متن کامل کتاب نگارش دهم می‌توانید به سایت دفتر تالیف کتاب های فارسی مراجعه کنید.
همچنین ما، علاوه بر متن درس پرورش موضوع، درس اول نگارش دهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب نگارش دهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مربوط به پایه دهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
