آبان
قلمرو زبانی
آموزش جمله مرکب و جمله ساده
جمله مرکب چیست؟ جمله ساده چیست؟ این سوالی است که در ذهن دانش آموزان زیادی وجود دارد. خصوصا اگر بدانیم که مبحث جملات مرکب و جملات ساده از مباحث مهم آزمون نهایی فارسی هستند؛ اهمیت این سوال بیشتر می‌شود.
متن، عنصر اصلی ادبیات است و بدون وجود آن، ادبیاتی نیز وجود نخواهد داشت (متن به معنای اعم کلمه، از جمله متن شنیداری، دیداری و …). متن، از یک یا چند جمله می‌شود. جملات نیز به نوبه خود، انواع مختلفی دارند. در این مقاله قصد داریم، درباره یکی از تقسیم‌بندی‌های جملات توضیح دهیم و آن تقسیم‌بندی جمله، به جمله «ساده» و «مرکب» است.
در ادامه بیشتر با جملات ساده و مرکب آشنا خواهیم شد و روش تشخیص آنها را خواهیم آموخت.
جمله ساده چیست؟
گاهی اوقات، معنای یک جمله، فقط با یک فعل کامل می‌شود و مخاطب جمله نیاز به شنیدن فعل دیگری پیدا نمی‌کند؛ به این جمله‌ها، جمله ساده می‌گوییم. به عبارت دیگر: «جمله ساده، جمله‌ای است که دارای یک فعل است و با همان یک فعل، معنای جمله به صورت کامل به مخاطب منتقل می‌شود».
مثال 1:
اینجا آیینه تجلی همه تاریخ است.
توضیح: این جمله یک فعل «است» دارد و با همین یک فعل، معنای کاملی را به مخاطب می‌رساند و احتیاجی به توضیح اضافه‌تر برای فهم معنا نیست.
جمله مرکب چیست؟
«جمله مرکب، جمله‌ای است که دارای بیش از یک فعل است (حداقل 2 فعل دارد) و همراه حروف پیوند وابسته‌ساز است». (در ادامه درباره حروف پیوند و انواع آن بیشتر توضیح می‌دهیم تا تشخیص جملات مرکب برایتان راحت‌تر شود.) این نوع از جملات، خودشان از دو جمله کامل و ناقص یا پایه و پیرو (هسته و وابسته)، تشکیل می‌شوند. معمولا جمله‌ای که پس از حرف پیوند وابسته‌ساز بیاید، جمله ناقص یا پیرو یا وابسته است.
مثال 1:
رد مَکُنَم، کز همه رد گشته‌ام.
توضیح: این جمله دارای 2 فعل «مَکُنَم» (نکنم) و «گشته‌ام» است. ضمن اینکه در این جمله یک حرف پیوند وابسته‌ساز به کار رفته است؛ حرف «که». در این عبارت، جملۀ «از همه رد گشته‌ام»، پیرو است؛ زیرا پس از حرف «که» آمده است. جملۀ «رد مکنم» نیز، جمله پایه است.
بازنویسی این عبارت: مرا رد مکن؛ که از همه رد شده‌ام (همه مرا رد کرده‌اند). برای فهم معنای این عبارت، ما نیاز به هر دو جمله موجود در آن داریم و نبود هر کدام از آنها، معنای کلی را ناقص منتقل می‌کند.
حروف پیوند چیستند؟
پیش از این اشاره‌ای به حروف پیوند کردیم و قرار شد که در ادامه بیشتر درباره آنها حرف بزنیم. یکی از انواع حروف، در کنار حروف اضافه، حرف نشانه مفعول و …، «حروف پیوند» هستند. حروف پیوند به 2 نوع مختلف تقسیم می‌شوند:
- حروف پیوند وابسته‌ساز؛
- حروف پیوند همپایهساز.
حروف پیوند وابسته ساز
حروف پیوند وابسته ساز، همان‌هایی هستند که در جملات مرکب به کار می‌روند و انتقال معنای کامل جمله را وابسته به جمله‌ای دیگر می‌کنند. حروفی مانند: اگر، چون، تا، که، زیرا، چراکه، زیراکه، وقتی و…
مثال:
تفنگ دوربین‌دارش نشان می‌دهد که تک‌تیرانداز است.
توضیح: در این عبارت، ما با دو جمله مواجهیم که با حرف پیوند وابسته‌ساز «که» به یکدیگر مرتبط شده‌اند و برای تکمیل معنای عبارت، نیاز به هر دوی این جملات به‌طور همزمان است. بنابراین ما با یک جمله مرکب روبه‌رو هستیم که «تک‌تیرانداز است»، پیرو آن است و «تفنگ دوربین‌دارش نشان می‌دهد» پایه‌اش است.
حروف پیوند همپایهساز
حروف پیوند همپایهساز، حروفی هستند که با آمدنشان، مستقلا جمله مرکب نمی‌سازند. این حروف در صورتی که بعد از جمله مرکب بیایند، جمله بعد از خود را هم، جزئی از جمله مرکب می‌کنند و در صورتی که بین دو جمله ساده بیایند، تغییری در آنها ایجاد نمی‌کنند. به عبارت دیگر، این حروف، فقط جملۀ بعد از خود را شبیه به جملۀ قبل از خود می‌کنند؛ حروفی مانند: و، اما، ولی، یا، چه، نه (نی) و… از جملۀ حروف پیوند همپایهساز هستند.
مثال:
پدرم لیسانسم را قاب گرفت و همه را به تماشا آورد.
توضیح: در این عبارت، ما با دو جمله ساده مواجه هستیم که هر دو مستقلا معنای کاملی را به مخاطب انتقال می دهند.
روش تشخیص جمله ساده و جمله مرکب
برای تشخیص جمله ساده و مرکب، نیاز به طی چندین گام است که از تعریف هر کدام از این جملات، استخراج می‌شود.
برای تشخیص جمله ساده باید گام‌های زیر را به ترتیب طی کرد:
- جمله دارای یک فعل باشد.
- معنای جمله کامل باشد.
برای تشخیص جمله مرکب باید گام‌های زیر را به ترتیب طی کرد:
- عبارت حداقل دارای 2 فعل باشد (بیشتر از 2 فعل هم می‌شود).
- عبارت دارای حروف پیوند وابسته‌ساز باشد (دقت کنید تا حروف پیوند وابسته ساز را با حروف پیوند همپایهساز اشتباه نگیرید).
- عبارت، حداقل دارای یک جمله ناقص (پیرو) و یک جمله کامل (پایه) باشد و معنای عبارت با هر دوی این جملات کنار هم، کامل گردد.
نکته: گاهی اوقات ممکن است معنای جمله پایه کامل باشد، اما وقتی بعد از جمله پایه، حرف پیوند وابسته‌ساز می‌آید، در این صورت، حتما جمله مرکب وجود دارد. پس آمدن حرف پیوند وابسته‌ساز در جمله، به تنهایی می‌تواند اصلی‌ترین نشانه جمله مرکب باشد.
تکرار و تمرین جمله مرکب و جمله ساده
در ادامه چند جمله مشاهده خواهید کرد. با توجه به مباحثی که تا اینجا خوانده‌اید و مراحل تشخیص نوع جملات، سعی کنید حدس بزنید که این عبارات، از کدام نوع جمله (ساده یا مرکب) هستند.
مثال 1:
به راستی آن چیست که همه ما را در اینجا، در این نخلستان گرد هم آورده است؟
توضیح: این عبارت، یک جمله مرکب است؛ زیرا اولا دارای دو فعل است (چیست و آورده است). همچنین دارای حرف پیوند وابسته‌ساز است (که). نکته سوم آنکه، عبارت دارای 2 جمله پیرو و پایه است (جمله «همه ما را در اینجا… گرد هم آورده است» پیرو است و جمله «به راستی آن چیست» پایه است).
مثال 2:
وسایل سنگین را بار شناورها کرده‌اند تا آنها را به سوی رودخانه اروند حمل کنند.
توضیح: این عبارت، یک جمله مرکب است؛ زیرا اولا دارای دو فعل است (کرده‌اند و حمل کنند). نکته دوم اینکه دارای حرف پیوند وابسته‌ساز است (تا). سوم اینکه این عبارت، دارای 2 جمله پیرو و پایه است (جمله «آنها را به سوی… حمل کنند» پیرو است و جمله «وسایل سنگین… کرده‌اند» پایه است).
مثال 3:
گریۀ مستانه آخر، عقده‌ام از دل گشود.
توضیح: این عبارت، یک جمله ساده است؛ زیرا اولا دارای یک فعل است. دوم اینکه معنای جمله، کامل است و نیازی به جمله دیگری برای تکمیل معنا نیست.
مثال 4:
اگر لطفش قرین حال گردد/ همه ادبارها اقبال گردد
توضیح: این عبارت، یک جمله مرکب است؛ زیرا اولا دارای دو فعل است (گردد و گردد). دوم اینکه دارای حرف پیوند وابسته‌ساز است (اگر). سوم اینکه این عبارت، دارای 2 جمله پیرو و پایه است (جمله «لطفش قرین حال گردد» پیرو است و جمله «همه ادبارها اقبال گردد» پایه است).
یک تست چهارگزینه‌ای
* به ترتیب از راست به چپ، تعداد جملات ساده و مرکب عبارت زیر چیست؟
«رنگ این کوه حنایی است. وقتی آفتاب بر آن می‌تابد، منظرۀ بدیعی به خود می‌گیرد.»
- 1-1
- 1-2
- 2-1
- 2-2
گزینه 1 پاسخ صحیح است؛ زیرا جمله «رنگ این کوه حنایی است»، یک جمله ساده است و جمله «وقتی آفتاب… می‌گیرد.»، یک جمله مرکب است («وقتی» حرف پیوند وابسته‌ساز است).
نوبت شما
چه خوب است که در این بخش‌های پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.
به عبارت‌های زیر نگاه کنید. اول آنها را با صدای بلند بخوانید و سپس نوع جملات را مشخص کنید و پاسخ‌های خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.
«چشم‌های خواب‌آلود و حیرت‌زدۀ خود را باز کرده و محو تماشا شده بود.»
***
«منیژه، خواهر بزرگ او هم لب حوض نشسته بود و دندان‌هایش را مسواک می‌کرد.»
***
کمال عقل آن باشد در این راه که گوید نیستم از هیچ آگاه
***
گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید
یک درخواست
حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آماده سازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعت‌ها وقت صرف کرده‌ام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است.
شما می‌توانید بدون پرداخت هزینه‌های بسیار زیاد برای آموزش‌های گمراه‌کننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.
اما آیا همه دانش‌آموزان از این آموزش‌ها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینه‌های بسیار، سعی می‌کنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانش‌آموزان بفروشند؛ بنابراین بیشتر دانش‌آموزها از وجود آموزش‌های رایگان و باکیفیت مطلع نمی‌‌‌شوند.
من از شما می‌خواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکه‌های مجازی و گروه‌هایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذارید. از شما ممنونم.
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقاله‌های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با بحث جمله‌های ساده و جمله‌های مرکب به بخش قلمرو زبانی فارسی 100 بروید.
ممنون بابت سایت خوبتون
سلام. خواهش می کنم.