شهریور
قلمرو ادبی
چطور آرایه حسن تعلیل را یاد بگیریم؟
آرایه حسن تعلیل
یکی از مهمترین و خاصترین ابزارهای ادبیات، آرایهها هستند. آرایهها باعث زیباسازی متون و اشعار میشوند و به ادبیات رنگ و روی تازهای میبخشند. یکی از زیباترین و پرکاربردترین آرایهها، آرایه حسن تعلیل است. بنابراین لازم است که شما با این آرایه بهخوبی آشنا شوید و بتوانید به راحتی آن را تشخیص دهید. ناگفته نماند که فهم درست این آرایه در اشعار، لذت ادبی بسیار شیرینی نیز دارد.
در این مقاله در ابتدا به تعریف آرایه حسن تعلیل میپردازیم. سپس راه و روش تشخیص این آرایه را بیان میکنیم. بعد از آن با گفتن چند نکته در خصوص آن، مقاله را با تمرین و تکرار آرایه حسن تعلیل، به پایان میرسانیم.
آرایه حسن تعلیل چیست؟
قبل از ارائه تعریف از آرایه حسن تعلیل، خوب است بدانیم که «حُسن» در لغت به معنای زیبایی و «تعلیل» به معنای علت آوردن است.
از این آرایه تعریفهای مختلفی توسط استادان ادبیات، بیان شده است. یکی از این تعریفها، به شرح زیر است:
در اصطلاح ادبی میتوان گفت که آرایه حسن تعلیل در جایی است که شاعر یا نویسنده برای یک رویداد طبیعی (عمدتا زیستی، فیزیکی یا شیمیایی)، دلیلی هنری و غیرواقعی بیاورد. به عبارتی دیگر حسن تعلیل هنگامی رخ میدهد که شاعر یا نویسنده، سوالی را در متن یا شعر خود مطرح میکند و در جواب آن، علتی شاعرانه بیان میکند که این جواب در واقع هیچ ارتباطی با موضوع مورد سوال ندارد.
مثال 1:
رسم بدعهدی ایام چو دید ابر بهار / گریهاش بر سمن و سنبل و نسرین آمد
توضیح: در این بیت از آمدن باران (گریه ابر بهار و سمن و سنبل و نسرین) صحبت میشود. گویی کسی از شاعر پرسیده است که چرا ابر بهار میبارد؟ و شاعر جواب او را در این بیت داده است. علت علمی و واقعی باران آمدن، برخورد بخار آب با جو سرد است؛ اما در این بیت، برای بارش باران دلیل شاعرانه و غیرواقعی ذکر شده است. شاعر گفته است که چون روزگار در حق ابر بهار بدعهدی کرده است، باران میبارد.
روش تشخیص آرایه حسن تعلیل
در مرحله اول، باید متن یا شعر را از لحاظ داشتنِ یک موضوع و بیان علت برای همان موضوع، بررسی کرد. اگر متن حاوی علت و معلول بود، در مرحله دوم باید بررسی کرد که آیا این علت، واقعی است یا شاعرانه و غیرواقعی است. در واقع از لحاظ علمی، علت بیان شده باید بیربط به موضوع باشد. اگر اینگونه نباشد و علت بیان شده، واقعا علت علمی و واقعی آن موضوع باشد، متن یا شعر ما فاقد آرایه حسن تعلیل است.
مثال:
سایه سرو سهی گر بر زمینی کج فُتَد/ کج نماید در نظر اما به قامت راست است
توضیح: این بیت، آرایه حسن تعلیل ندارد؛ زیرا علت واقعی یک پدیده را بیان کرده است. شاعر در این بیت میگوید که علت کج به نظر رسیدن سایه سرو، ناهمواری زمین است. ناهمواری زمین، یک دلیل شاعرانه برای کج در نظر آمدن سایه سرو نیست؛ بلکه دلیل واقعی آن است.
نکاتی درباره آرایه حسن تعلیل
نکته اول این است که گاهی آرایه حسن تعلیل را میتوان از طریق نشانههایش راحتتر تشخیص داد. معمولا دیدن یکی از حروف «که، تا، از آن، زیرا، از، چو و…» در متن یا شعر، که در مقام بیان علتاند، بیانگر وجود آرایه حسن تعلیل است.
مثال:
از آن به چشم خود ای اشک مسکنت دادم/ که در بیان محبت گواه من باشی
توضیح: در این بیت ما نشانه «از آن» را در مقام بیان علت میبینیم. سپس هنگامی که معنای بیت را بررسی میکنیم، متوجه میشویم که علت ذکر شده برای وجود اشک در چشم، شاعرانه است. شاعر میگوید که اشک در چشم وجود دارد، به این دلیل که اشک در میزان محبت عاشق نسبت به معشوق، گواهی و شهادت دهد.
نکته دوم این است که گاهی اوقات در حسن تعلیل، علتی که برای یک موضوع ذکر میشود، واقعی و حقیقی است؛ اما در ربط علت به معلول، ظرافت وجود دارد و بر اساس تشبیه، این ارتباط ایجاد میشود. از آنجا که پایه تشبیه، بر غیرواقعی بودن است، در این حالت هم ما با آرایه حسن تعلیل مواجه هستیم.
مثال:
کی عیب سر زلف بت از کاستن است؟/ چه جای ز غم نشستن و خاستن است
وقت طرب و نشاط و می خواستن است/ کآراستن سرو ز پیراستن است
توضیح: این دو بیت، دارای آرایه حسن تعلیل است. هرچند که دلیل واقعی پیراستن سرو، آراستن آن است؛ زیرا در این دو بیت، وجود تشبیه این شرایط را ایجاد کرده است. به این صورت که با وجود تشبیه، علت زیبا شدنِ ایاز، کوتاه کردن موهای او بیان شده است. (این دو بیت به ماجرای جالبی از سلطان محمود اشاره دارد. توصیه میکنم حتما در رابطه با آن جستجو کنید و ماجرا را بخوانید.)
تکرار و تمرین آرایه حسن تعلیل
ابیات زیر را بخوانید و بگویید که آرایه حسن تعلیل دارند یا خیر؟ اگر بله، علت و موضوع را مشخص نمایید.
مثال 1:
تا چشم تو ریخت خون عشّاق/ زلف تو گرفت رنگ ماتم
پاسخ: این بیت دارای آرایه حسن تعلیل است. موضوع: مشکی بودنِ موهای معشوق/ علت شاعرانه: موها خون عاشقان را ریختهاند و آنها را کشتهاند.
واژه «تا» در این بیت، میتواند در تشخیص این آرایه به ما کمک کند. (نکته اول)
مثال 2:
نرگس همی رکوع کند در میان باغ/ زیرا که کرد فاخته بر سرو مؤذنی
پاسخ: این بیت دارای آرایه حسن تعلیل است. موضوع: خم شدن گل نرگس در باغ/ علت شاعرانه: اذان گفتن فاخته.
واژه «زیرا» در این بیت، میتواند در تشخیص این آرایه به ما کمک کند. (نکته اول)
مثال 3:
خمیدهپشت از آن گشتند پیران جهاندیده/ که اندر خاک میجویند ایام جوانی را
پاسخ: این بیت دارای آرایه حسن تعلیل است. موضوع: خمیدگی پشت یا کمر انسانهای پیر/ علت شاعرانه: جستجوی روزگار جوانی در خاک.
واژه «از آن» در این بیت، میتواند در تشخیص این آرایه به ما کمک کند. (نکته اول)
نوبت شما
چه خوب است که در این بخشهای پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.
به عبارتهای زیر نگاه کنید. اول آنها را با صدای بلند بخوانید و سپس حسن تعلیل را مشخص کنید و پاسخهای خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.
«هنگام سپیدهدم خروس سحری / دانی که چرا همی کند نوحهگری؟
یعنی که نمودند در آیینه صبح / از عمر شبی گذشت و تو بیخبری»
***
«باران همه بر جای عرق میچکد از ابر/ پیداست که از دست کریم تو حیا کرد»
***
«به سرو گفت کسی میوهای نمی آری؟/ جواب داد که آزادگان تهیدستاند»
***
«تویی بهانه آن ابرها که میگریند/ بیا که صاف شود این هوای بارانی»
یک درخواست
حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آماده سازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعتها وقت صرف کردهام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است. شما میتوانید بدون پرداخت هزینههای بسیار زیاد برای آموزشهای گمراهکننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.
اما آیا همه دانشآموزان از این آموزشها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینههای بسیار، سعی میکنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانشآموزان بفروشند؛ بنابراین بیشتر دانشآموزها از وجود آموزشهای رایگان و باکیفیت مطلع نمیشوند.
من از شما میخواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکههای مجازی و گروههایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذارید. از شما ممنونم.
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقالههای مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کردهایم. برای مطالعه مقالههای مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با بحث حسن تعلیل به بخش قلمرو ادبی فارسی 100 بروید.
راستی، من یک آموزش کامل کتاب علوم و فنون دوازدهم در سایت فرادرس دارم. اگر دوست داشتید، میتوانید از این دوره آموزشی هم استفاده کنید.
