مهر
قلمرو زبانی
شناخت کامل نقش های تبعی
درباره نقش های تبعی
در قلمرو زبانی ادبیات فارسی و بخش دستور زبان، هر کدام از واژهها نقش خاصی برای خود دارند. بررسی نقش دستوری واژهها یکی از مباحث بسیار مهم در ادبیات سالهای دبیرستان است. برخی از این نقشهای دستوری، اصلی هستند. مانند نهاد، مفعول، مسند و بعضی از این نقشها فرعی و تبعی هستند. در این مقاله ما قصد داریم تا با نقش های تبعی بیشتر آشنا شویم. تعریف و انواع آنها را شرح دهیم و در نهایت با حل تمرینهای مربوط به این مبحث، این بخش از دستور زبان را یک بار برای همیشه کاملا بیاموزیم.
نقش های تبعی چیستند؟
کلمه «تبع» یعنی پیروی کردن و دنبال کسی رفتن. در اصطلاح دستور نیز نقش های تبعی به واژه یا واژههایی گفته میشود که از نظر نقش دستوری، تابع یا پیرو نقش دستوری واژه یا گروه واژگانی قبل از خود هستند.
انواع نقش های تبعی چیستند؟
نقش های تبعی به 3 گروه عمده تقسیم میشوند:
- معطوف؛
- بدل؛
- تکرار.
معطوف چیست؟
معطوف به واژهها و عباراتی گفته میشود که بعد از «واو» عطف میآیند. «واو» عطف نیز میان 2 واژه یا کلمه میآید. (در مقاله ای دیگر درباره انواع واو بیشتر توضیح داده شده است.)
مثال 1:
دیروز مهلا و کیمیا به خرید رفتند.
توضیح: در این عبارت ما «و» عطف مشاهده میکنیم. بنابراین میتوانیم بگوییم که «کیمیا»، معطوف «مهلا» است. خود واژه مهلا، در این عبارت، دارای نقش نهاد است. بنابراین در دستور زبان میگوییم، واژه کیمیا «معطوف به نهاد» است.
مثال 2:
خَنیده به گیتی به مهر و وفا/ ز اهریمنی دور و دور از جفا
توضیح: در مصراع اول یک واو عطف دیده میشود و چون واژه «وفا» بعد از واژه «مهر» آمده است، میشود معطوف به مهر. از آنجایی که نقش واژه مهر، متمم است، در دستور زبان میگوییم، واژه وفا «معطوف به متمم» است.
نکته: باید حواسمان باشد که «و» عطف را با «و» ربط یا انواع دیگر «و» اشتباه نگیریم.
مثال 3:
او، مس، طلا، جیوه و آهن را رسانای برق دانست.
توضیح: ما در این عبارت یک «و» عطف میبینیم. نکته دیگر اینجا است که در این عبارت، به جای واو عطفهای دیگر، از ویرگول استفاده شده است. بنابراین باید گفت که هر سه واژه «طلا» و «جیوه» و «آهن»، معطوف هستند؛ معطوف به مفعول.
بدل چیست؟
بدل، کلمه یا عبارتی است که کلمه قبل از خود را توضیح میدهد.
مثال 1:
تهران، پایتخت ایران، از بزرگترین مراکز صنعتی در ایران است.
توضیح: عبارت «پایتخت ایران»، در واقع توضیح بیشتری برای واژه «تهران» است. بنابراین میتوان گفت که در این جمله، پایتخت ایران، بدل از واژه تهران است.
مثال 2:
امیرکبیر پیشرفتهای بزرگی را در زمان پادشاه قاجار، ناصرالدین شاه، رقم زد و باعث نوآوریهای زیادی در ایران شد.
توضیح: در این جمله، عبارت «ناصرالدین شاه» برای توضیح «پادشاه قاجار» آمده است و چیز جدیدی را به جمله اضافه نکرده است. بنابراین میتوان گفت که در این جمله، عبارت ناصرالدین شاه، بدل از پادشاه قاجار است.
مثال 3:
تو خود چه لعبتی ای شهسوار شیرین کار/ که توسنی چو فلک رام تازیانه توست
توضیح: کلمه «خود» در مصراع اول این بیت، بدل از واژه «تو» است.
مثال 4:
سورنا، سردار شجاع ایرانی، دشمن را به سختی شکست داد.
توضیح: عبارت «سردار شجاع ایرانی» در واقع توضیح بیشتری برای «سورنا» است. بنابراین میتوان گفت که در این جمله، عبارت سردار شجاع ایرانی، بدل از سورنا است.
تکرار چیست؟
تکرار، واژهای است که برای تاکید بر یک نقش دستوری تکرار میشود. در واقع واژهای است که دو یا چند بار، به قصد تاکید، تکرار میشود.
مثال 1:
ای مرغ دل که خسته و بیتابی / دمساز باش با غم او دمساز
توضیح: در این عبارت ما با یک واژه (واژه دمساز) مواجه هستیم که 2 بار تکرار شده است. این واژه در ابتدای مصراع دوم، نقش مسند به خود گرفته است. شاعر برای تاکید بر این واژه، آن را برای بار دوم در انتهای مصراع دوم نیز به کار برده است. بنابراین در چنین شرایطی میگوییم که دمساز دوم، تکرار است؛ تکرار مسند.
توجه کنید که این تکرار حتما باید در یک جمله اتفاق بیفتد (یعنی اگر یک کلمه در دو جمله تکرار شود، کلمه دوم، نقش تبعی تکرار ندارد). همچنین وقتی یک کلمه دو بار میآید، در هر دو بار، یک نقش داشته باشد.
مثال 2:
دریغ و درد که تا این زمان ندانستم / که کیمیای سعادت رفیق بود رفیق
توضیح: در این بیت، واژه «رفیق»، 2 بار تکرار شده است. تکرار آن هم از جهت تاکید بر آن بوده است. بنابراین رفیق دوم میشود تکرار رفیق اول. نقش رفیق اول نیز مسند است. در نتیجه، رفیق دوم، تکرار مسند است.
مثال 3:
بنده حلقه به گوش ار ننوازی برود / لطف کن لطف که بیگانه شود حلقه به گوش
توضیح: در این بیت، واژه «لطف» 2 بار تکرار شده است. بنابراین لطف دوم، تکرار لطف اول در ابتدای مصراع دوم بیت است.
نکته: باید توجه کنید که «آرایه تکرار» یا «واژهآرایی» را با «نقش تبعی تکرار» اشتباه نگیرید. در آرایه تکرار نیازی به تکرار همان نقش نیست و یک کلمه میتواند با نقشهای مختلف، تکرار شود؛ اما در نقش تبعی تکرار، نقش دو واژه، تکرار میشود و الزاما یکسان است.
تکرار و تمرین نقش های تبعی
در عبارات زیر، ابتدا مشخص کنید که آیا نقش تبعی وجود دارد؟ سپس نوع آن را بگویید.
مثال 1:
گل آن جهانی است نگنجد در این جهان / در عالم خیال چه گنجد خیال گل
پاسخ: در این بیت نقش تبعی تکرار وجود ندارد و آرایه تکرار به کار رفته است.
مثال 2:
به می سجاده رنگین کن گرت پیر مغان گوید/ که سالک بیخبر نبود ز راه و رسم منزلها
پاسخ: در این بیت نقش تبعی وجود دارد؛ واژه «رسم»، معطوف راه (متمم) است.
مثال 3:
در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن/ من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم میرود
پاسخ: در این بیت نقش تبعی وجود دارد؛ واژه «خود» در مصراع دوم، بدل از من است.
مثال 4:
امروز چنان بِزی که فردا چو رَوی/ خندان تو برون رَوی و گریان همه کس
پاسخ: در این بیت نقش تبعی وجود ندارد؛ زیرا «واو» به کار رفته در این بیت، واو عطف نیست.
نوبت شما
چه خوب است که در این بخشهای پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.
به عبارتهای زیر نگاه کنید. اول آنها را با صدای بلند بخوانید و سپس نقش های تبعی را مشخص کنید و پاسخهای خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.
«عاشقم عاشق ستاره صبح/ عاشق ابرهای سرگردان»
***
«بیندیش از آن طفلک بیپدر/ وز آه دل دردمندش حذر»
***
«در ظلمت آن اطاقک خاموش/ بیچاره و منتظر نمیمانم»
***
«هم نظری هم خبری هم قمران را قمری/ هم شکر اندر شکر اندر شکر اندر شکری»
یک درخواست
حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آمادهسازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعتها وقت صرف کردهام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است تا بدون پرداخت هزینههای بسیار زیاد برای آموزشهای گمراهکننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.
اما آیا همه دانشآموزان از این آموزشها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینههای بسیار، سعی میکنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانشآموزان بفروشند. بنابراین بیشتر دانشآموزها از وجود آموزشهای رایگان و باکیفیت مطلع نمیشوند.
من از شما میخواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکههای مجازی و گروههایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذارید. از شما ممنونم.
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقالههای مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کردهایم. برای مطالعه مقالههای مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با بحث نقش های تبعی به بخش قلمرو زبانی فارسی 100 بروید.
جامع و مفید بود
سلام. وقت بخیر. از شما ممنونم.
بسیار عالی و مفید بود ممنون از سایت خوب فارسی 100 ❤
سلام. از پیام پرمهر شما ممنونم.