مهر
قلمرو زبانی
آموزش نقش دستوری کلمات
نقش دستوری کلمات از مباحث بسیار مهم دستور زبان فارسی است که هر ساله در میان سوالات فارسی پایههای مختلف تحصیلی دیده میشود و معمولا سوالات دشواری از این مبحث طرح میشود. همچنین در آزمون نهایی فارسی هم از این مبحث سوالاتی طرح میشود.
تعداد و انواع نقش دستوری کلمات کم نیستند. برخی از نقش دستوری کلمات، اصلی هستند؛ مانند «نهاد، مسند، مفعول و متمم». بعضی دیگر از آنها فرعی هستند؛ مانند «صفت، مضافالیه، قید و منادا». برخی دیگر از آنها هم تبعی هستند؛ مانند «بدل و معطوف و تکرار».
در این مقاله، بحث ما بیشتر بر سر نقشهای دستوری اصلی خواهد بود و کمی نیز به نقشهای فرعی خواهیم پرداخت؛ اما درباره نقشهای تبعی در مقالهای دیگر به تفصیل صحبت کردهایم.
نقش دستوری کلمات؛ نهاد
طبق گفتههای کتاب درسی، نهاد کلمهای است که معمولا در ابتدای جمله میآید و انجام کاری و یا داشتن حالتی به آن نسبت داده میشود.
برای تشخیص نهاد باید به سراغ فعل رفت. باید از فعل بپرسیم: «چه کسی؟» یا «چه چیزی؟» (بسته به اینکه جمله درباره انسان یا غیرانسان باشد، از فعل، چه کسی و چه چیزی را میپرسیم.) پاسخی که فعل در جواب این سوال به ما میدهد، میشود نهاد جملهای که پیش رو داریم.
مثال 1:
| بر دست لاله کارد و بر رخ زند فروغ |
| در طبع آتش آرد و بر سر زند شرار |
پاسخ: در ابتدا باید شعر را مرتب کنیم: بر دست لاله را بکارد و بر رخ فروغ را زند. در طبع آتش را بیاورد و شرار را بر سر زند.
باتوجه به اینکه در این بیت، 4 فعل وجود دارد، بنابراین جمله دارای 4 جمله است و به ازای هر جمله یک نهاد وجود دارد. حال باید از افعال بپرسیم «چه کسی؟»:
چه کسی لاله را بکارد؟
چه کسی فروغ را زند؟
و…
پاسخ همه این سوالات «او» است. یعنی نهاد تمام جملات، «او» است.
مثال 2:
هیچ مصلح به کوی عشق نرفت/ که نه دنیا و آخرت درباخت
پاسخ:
مرحله اول، مرتبسازی بیت: هیچ مصلح که دنیا و آخرت را درنباخت، به کوی عشق نرفت.
مرحله دوم، پرسش چه کسی/ چیزی؟ از افعال:
چه کسی به کوی عشق نرفت؟ «مصلح».
چه کسی دنیا و آخرت را درنباخت؟ «مصلح».
بنابراین نهاد افعال، «مصلح» است.
نقش دستوری کلمات؛ مفعول
بعضی افعال برای تکمیل معنایشان نیاز به بخش دیگری دارند، که «مفعول» نامیده میشود. مفعول گاه با نشانه «را» میآید.
برای تشخیص مفعول هم باید به سراغ فعل رفت. باید از فعل بپرسیم: «چه کسی را؟» یا «چه چیزی را؟». پاسخی که فعل در جواب این سوال به ما میدهد، میشود مفعول جملهای که پیش رو داریم. البته دقت کنید که همۀ افعال، مفعول ندارند.
مثال 1:
آفرین بر زبان شیرینت/ کاین همه شور در جهان انداخت
پاسخ:
مرحله اول، مرتبسازی بیت: بر زبان شیرین تو آفرین باد که در جهان این همه شور انداخت.
مرحله دوم، پرسش چه کسی/ چیزی را؟ از فعل:
چه چیزی را در جهان انداخت؟ «این همه شور» را انداخت.
بنابراین «این همه شور»، مفعول است.
نقش دستوری کلمات؛ مسند
بعضی افعال، اسنادی هستند. مانند «بود، شد، است» و افعالی که هم معنای آنها هستند؛ مانند: «گشت، گردید، باشد» و… . البته گاهی افعال اسنادی چندجزئی میشوند و مفعول یا متمم نیز میپذیرند. در این حالت، شکل افعال خیلی متنوع میشود و بیشتر باید معنای آنها را ملاک قرار داد. در این باره، به صورت اختصاصی در مقالههای دیگر، بیشتر توضیح داده خواهد شد.
برای تشخیص مسند ابتدا باید مطمئن شد که فعل جمله مدنظر ما، فعل اسنادی است (معنای اسنادی میدهد). در ادامه راه، روشهای مختلفی وجود دارد؛ مثلا میتوان واژههای «چگونه؟» یا «چه؟» را در ابتدای فعل اسنادی آورد و اینگونه از آن سوال پرسید. پاسخی که فعل در جواب این سوال به ما میدهد، میشود مسند جملهای که پیش رو داریم.
مثال 1:
ندانستم که در پایان صحبت/ چنین باشد وفای حقگزاران
پاسخ:
مرحله اول، مرتبسازی بیت: ندانستم که در پایان صحبت، وفای حقگزاران، {این} چنین باشد {است}.
مرحله دوم، اطمینان از اسنادی بودن فعل: به نظر میرسد که فعل «باشد»، اسنادی است و درست هم است؛ زیرا معنای اسنادی میدهد و با بقیه افعال، مانند «است»، قابل جایگزینی است.
مرحله سوم، پرسش چگونه یا چه؟ از فعل:
وفای حقگزاران چگونه باشد؟ «چنین» باشد.
بنابراین «چنین»، مسند است.
نقش دستوری کلمات؛ متمم
متمم بخش دیگری از جمله است که برای تکمیل بیشتر معنای جمله میآید. معمولا قبل از متمم، حروف اضافه مانند «از، به، در و…» میآید.
برای تشخیص متمم معمولا باید به دنبال نشانههای متمم بود یا کلماتی که معنای آنها را میدهند.
مثال 1:
عشقبازی و خود از بیدرمی رنجه شوی/ رو به بازی شو و خود را و مرا رنجه مدار
پاسخ:
پس از مرتبسازی بیت و دقت به نشانههای متمم (حروف اضافه)، متوجه میشویم که «بیدرمی» و «بازی» متمم جمله هستند.
نقش دستوری کلمات؛ مضاف الیه
مضاف الیه اسمی است که با نقشنمای اضافه (کسره)، به اسم دیگری اضافه میشود. باید دقت کرد که آن را با صفت اشتباه نگرفت.
برای تشخیص مضاف الیه باید پس از اسمها، به دنبال نقشنمای اضافه کسره بود. سپس باید دقت کرد تا کلمهای که پس از نقشنمای اضافه قرار گرفته است، «صفت» نباشد.
مثال 1:
تا ابد در پاسخِ این چیستانِ بیجواب/ بر در و دیوار میپیچد طنینِ چیست؟ چیست؟
پاسخ:
پس از مرتبسازی بیت، به 3 نقشنمای اضافه پس از اسامی برمیخوریم که یکی از واژههای پس از نقشنما، صفت و بقیه مضافالیه هستند:
چیستان، چیست: مضاف الیه – بیجواب: صفت.
نقش دستوری کلمات؛ قید
قید واژهای است که دارای نقشهایی که در بالا توضیح داده شد، نیست و با حذف شدن آن از جمله، مشکلی در مفهوم جمله پدید نمیآید. قید میتواند اطلاعاتی را مانند زمان، مکان، حالت و… به جمله اضافه کند. ازاینرو قید انواعی دارد؛ مانند: قید زمان، مکان، حالت، پرسش، تکرار و …
مثال 1:
بفرمود پس گیو را شهریار/ دوباره ز لشکر گزیدن هزار
پاسخ:
دوباره، قید تکرار است.
تکرار و تمرین نقش دستوری کلمات
سوال کنکور سراسری انسانی 92:
* نقش کلمات مشخص شده در بیت زیر به ترتیب کدام است؟
«گشتم مقیم بزم او، چون لطف دیدم عزم او/ گشتم حقیر راه او تا ساق شیطان بشکنم»
1) نهاد، متمم، مسند، مضاف الیه، متمم
2) مسند، نهاد، مفعول، مسند، متمم
3) نهاد، مسند، مسند، مضاف الیه، مفعول
4) مسند، مسند، مفعول، مضاف الیه، مفعول
گزینه 4 پاسخ درست است؛ زیرا مقیم بزم او گشتم (فعل اسنادی: چگونه گشتم؟) عزم او را مانند لطف دیدم (دیدم معنای اسنادی میدهد و فعل چهار جزئی گذرا به مفعول و مسند است. چه چیزی را دیدم؟ چگونه دیدم؟) حقیر راهِ او (نقشنمای کسره) گشتم. تا ساق شیطان را بشکنم (چه چیزی را بشکنم؟).
نوبت شما
چه خوب است که در این بخشهای پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.
به عبارتهای زیر نگاه کنید. اول آنها را با صدای بلند بخوانید و سپس نقشهای دستوری اصلی و فرعی کلمهها را در جملهها مشخص کنید و پاسخهای خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.
«چشمهای خوابآلود و حیرتزدۀ خود را باز کرده و محو تماشا شده بود.»
***
«منیژه، خواهر بزرگ او هم لب حوض نشسته بود و دندانهایش را مسواک میکرد.»
***
صبا بر آن سر زلف ار دل مرا بینی ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد
***
گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید
یک درخواست
حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آماده سازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعتها وقت صرف کردهام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است.
شما میتوانید بدون پرداخت هزینههای بسیار زیاد برای آموزشهای گمراهکننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.
اما آیا همه دانشآموزان از این آموزشها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینههای بسیار، سعی میکنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانشآموزان بفروشند؛ بنابراین بیشتر دانشآموزها از وجود آموزشهای رایگان و باکیفیت مطلع نمیشوند.
من از شما میخواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکههای مجازی و گروههایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذارید. از شما ممنونم.
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقالههای مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کردهایم. برای مطالعه مقالههای مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با بحث نقش دستوری کلمات به بخش قلمرو زبانی فارسی 100 بروید.
