شهریور
قلمرو زبانی
شناخت افعال گذرا به مسند
افعال گذرا به مسند یکی از مباحث مهم ادبیات در دوران دبیرستان است. این افعال، بخش زیاد و مهمی را در ادبیات به خود اختصاص داده‌اند. بسیاری از جملات برای انتقال درست معنای خود، نیازمند این دسته از افعال هستند. بنابراین تشخیص درست آنها، نه‌تنها به کسب نمره خوب در امتحانات ادبیات منجر خواهد شد، بلکه فهم ما را از ادبیات بسیار ارتقا خواهد بخشید و پنجره جدیدی از مفاهیم را به روی ما باز خواهد کرد.
در ادامه پس از مقدمه‌ای کوتاه از انواع فعل گذرا و ناگذر، به توضیح افعال گذرا به مسند سه جزئی و چهارجزئی خواهیم پرداخت و سپس روش‌هایی برای تشخیص صحیح‌تر آنها خواهیم گفت. در نهایت هم به تکرار و تمرین از این مبحث می‌پردازیم.
افعال گذرا و ناگذر
برای فهم بهتر افعال گذرا به مسند، خوب است که ابتدا به مفهوم گذرا و ناگذر بودن بپردازیم. افعال ناگذر، افعالی هستند که صرف وجود نهاد، معنای آنها را کامل می‌کند؛ مانند «رفتن» و «آمدن»:
- هواپیما رفت.
- ماشین آمد.
افعال گذرا، افعالی هستند که برخلاف افعال ناگذر، صرف وجود نهاد، معنای آنها را کامل نمی‌کند و برای کامل شدن معنایشان نیاز به یک یا دو جزء دیگر نیز دارند. اجزایی مانند مفعول، مسند و متمم؛ مانند «ترسیدن» (این فعل سه جزئی گذرا به متمم (از) است) و «رهاندن» (این فعل چهار جزئی گذرا به مفعول متمم است):
- آهو از شیر ترسید.
- مرد آهو را از دام رهاند.
افعال گذرا به مسند سه جزئی
این دسته، شامل افعالی هستند که معنایشان با نهاد و مسند کامل می‌شود و نیازی به نقش‌های بیشتر دیگری ندارند. افعالی مانند «است، بود، شد، گشت، گردید» و افعالی که همین معنا را بدهند؛ در این دسته قرار می‌گیرند:
روش تشخیص افعال گذرا به مسند سه جزئی
ملاک مهم برای تشخیص افعال گذرا به مسند سه جزئی، معنای این افعال است. این افعال باید معنای اسنادی و نسبت دادن بدهند، نه معنای افعال دیگر. بنابراین یکی از راه‌ها برای اطمینان از تشخیص درست این افعال، قابلیت جابه‌جایی آنها با سایر افعال اسنادی است. در این راستا به مثال‌های زیر توجه نمایید:
مثال 1:
دل برِ دلدار رفت، جان بر جانانه شد.
توضیح: «شد» در این جمله معنای اسنادی نمی‌دهد و به معنای «رفت» است (فعل ناگذر). بنابراین قابل جای‌گذاری با افعال اسنادی دیگر نیست؛ مثلا اگر بگوییم: «جان بر جانانه است/ بود/ گردید و…» جمله بی‌معنا می‌شود.
مثال 2:
دیروز دعوا شد.
توضیح: «شد» در این جمله معنای اسنادی نمی‌دهد و به معنای اتفاق افتادن است (فعل ناگذر).
مثال 3:
دو ماه پیش تابستان شد.
توضیح: «شد» در این جمله معنای اسنادی نمی‌دهد و به معنای فرارسیدن است (فعل ناگذر).
مثال 4:
نمی‌شود او این کار را بکند.
توضیح: «نمی‌شود» در این جمله معنای اسنادی نمی‌دهد و به معنای امکان نداشتن یا اجازه نداشتن است (فعل ناگذر).
مثال 5:
او دیروز در خانه بود.
توضیح: «بود» در این جمله معنای اسنادی نمی‌دهد و به معنای وجود داشتن است (فعل ناگذر).
مثال 6:
زمین به دور خورشید می‌گردد.
توضیح: «می‌گردد» در این جمله معنای اسنادی نمی‌دهد و به معنای چرخیدن است (فعل ناگذر).
مثال 7:
او کل دنیا را گشت.
توضیح: «گشت» در این جمله معنای اسنادی نمی‌دهد و به معنای گشت‌وگذار و گردش کردن است (فعل ناگذر).
مثال 8:
پلیس‌ها کل شهر را گشتند.
توضیح: «گشتند» در این جمله معنای اسنادی نمی‌دهد و به معنای وارسی کردن است (فعل سه جزئی گذرا به مفعول).
نکات تشخیص افعال گذرا به مسند سه جزئی
نکته 1: شناسه‌های «ام/ ای/ است/ ایم/ اید/ اند» به‌جز در افعال ماضی، مخفف فعل اسنادی «است» هستند و یا مضارع اخباری فعل «بود» اند.
مثال:
همه موجودات، تسبیح‌گوی خدایَند.
نکته 2: افعال «باشم/ باشی/ باشد/ باشیم/ باشید/ باشند» به‌جز در ساخت افعال ماضی التزامی، فعل مضارع التزامی از ریشه «بود» هستند.
مثال:
هر لبخندی نشانه شادی نباشد.
نکته 3: برخی اوقات، متمم‌ها جانشین مسند می‌شوند.
مثال:
این میز از چوب است.
افعال گذرا به مسند چهار جزئی
این دسته از افعال، شامل افعالی هستند که معنایشان با نهاد و مسند کامل نمی‌شود و برای کامل شدن، نیازمند نقش دیگری نیز هستند. افعالی مانند فعل نامیدن، به حساب/ شمار آوردن، گرداندن، ساختن، پنداشتن، دانستن و افعال هم‌معنی آنها.
روش تشخیص افعال گذرا به مسند چهار جزئی
ملاک مهم برای روش تشخیص افعال گذرا به مسند چهار جزئی نیز همانند سه جزئی، معنای این افعال است. این افعال باید معنای اسنادی و نسبت دادن بدهند؛ نه معنای افعال دیگر. بنابراین با سایر افعال اسنادی قابل جابه‌جایی هستند، بدون اینکه معنایشان تغییر کند.
مثال 1:
نور خورشید همه‌جا را روشن نمود.
توضیح: فعل «نمود» در اینجا اسنادی است و چهار جزئی گذرا به مفعول (همه‌جا) و مسند (روشن) است؛ زیرا معنای اسنادی می‌دهد و با افعال اسنادی دیگر نیز، بدون تغییر معنا، قابل جابه‌جایی است؛ مثلا می‌توانیم بگوییم: «نور خورشید همه‌جا را روشن گرداند».
تکرار و تمرین فعل گذرا به مسند
در عبارات زیر ابتدا مشخص کنید که آیا فعل اسنادی هست یا خیر؟ سپس تعداد اجزای آن را بنویسید.
– حکیم فردوسی، از ستارگان قدر اول آسمان ادب ایران، از گذشته‌های دور با کتاب گران‌قدر خود، شاهنامه، در میان مردم شهرت و محبوبیّتی یافته است.
پاسخ: فعل اسنادی ندارد. فعل آن سه جزئی گذرا به مفعول است.
– شیخ عطار نیشابوری، آفریننده مثنوی عرفانی منطق‌الطیر با بیان این داستان تمثیلی، مراحل سیر و سلوک را در سفر سی مرغ به سوی سیمرغ، روشن می‌سازد.
پاسخ: فعل «می سازد» اسنادی است. چهار جزئی گذرا به مفعول و مسند.
– بی‌سوادی، عدم عادت به خواندن، نداشتن نویسنده و امکانات چاپ در برخی از زمینه‌ها عوامل اصولی فقر و قحطی در بیشتر کشورهای جهان است.
پاسخ: فعل «است» اسنادی است. سه جزئی گذرا به مسند.
– راز همه کرد افشا، ننموده رخ زیبا / هم پرده‌درش بنگر، هم پرده‌نشینش بین
پاسخ: فعل «کرد» اسنادی است. چهار جزئی گذرا به مفعول و مسند.
نوبت شما
چه خوب است که در این بخش‌های پایانی مقاله، کمی هم خودتان را آزمایش کنید.
به عبارت‌های زیر نگاه کنید. اول آنها را با صدای بلند بخوانید و سپس افعال گذرا به مسند را مشخص کنید و پاسخ‌های خود را در قسمت نظرات این مقاله وارد کنید.
«موسیقی دلپذیر و گوش‌نواز، معانی ژرف و دقیق و چشم‌اندازهای هنری اشعار حافظ، ما را با دنیای رازآلود وی بیشتر آشنا می‌گرداند»
***
«هدف فردوسی از تدوین شاهنامه، گذشته از احیای زبان فارسی، تقویت روحیه مبارزه‌جویی با بیگانگان و مقاومت در برابر دشمنان بوده است.»
***
«در ظلمت آن اطاقک خاموش/ بیچاره و منتظر نمی‌مانم»
***
«دو شاعر پرآوازه، یعنی سعدی و حافظ پیش از خواجو و پس از وی، از جهت الهام‌گیری و الهام‌بخشی، برای این شاعرِ عارف کرمانی درخور توجّه شایان هستند.»
یک درخواست
حالا که به پایان مقاله رسیدیم، از شما درخواستی دارم. من برای آماده سازی محتوا و نوشتن این مقاله، جدای از مطالعات چندساله، ساعت‌ها وقت صرف کرده‌ام. این هدیه رایگان از طرف من به شما مخاطبان سایت فارسی 100 است.
شما می‌توانید بدون پرداخت هزینه‌های بسیار زیاد برای آموزش‌های گمراه‌کننده و غیرمفید، آموزشی را فراتر از آنچه نیاز دارید، به صورت رایگان دریافت کنید.
اما آیا همه دانش‌آموزان از این آموزش‌ها اطلاع دارند؟ امروزه بسیاری از مدرسان با پرداخت هزینه‌های بسیار، سعی می‌کنند رتبه یک نتایج جستجوی گوگل باشند و محصولات بیشتری را به دانش‌آموزان بفروشند؛ بنابراین بیشتر دانش‌آموزها از وجود آموزش‌های رایگان و باکیفیت مطلع نمی‌‌‌شوند.
من از شما می‌خواهم برای گسترش دانش و ایجاد عدالت آموزشی، در صورتی که این مقاله را پسندیدید و آن را مفید دانستید، لینک این مقاله را به دوستانتان بفرستید یا در شبکه‌های مجازی و گروه‌هایی که در آنها عضو هستید، به اشتراک بگذار
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقاله های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مفید، در زمینه موضوعات مرتبط با بحث افعال گذرا به مسند به بخش قلمرو زبانی فارسی 100 بروید.
