سازه ها و عوامل تاثیرگذار در شعر فارسی

درس سازه ها و عوامل تاثیرگذار در شعر فارسی، درس دوم علوم و فنون دهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 1 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 2 علوم و فنون 1 در امتحان نهایی فارسی دهم و آزمون سراسری است.

آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.

در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس سازه ها و عوامل تاثیرگذار در شعر فارسی (درس دوم علوم و فنون دهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره وزن و موسیقی شعر صحبت می‌شود و نمونه‌های مختلفی بررسی می‌شوند.

متن درس سازه ها و عوامل تاثیرگذار در شعر فارسی

شعر و موسیقی هر دو برای برانگیختن حس و حال عاطفی به کار می‌روند. حالت‌هایی چون اندوه، شادی، امید و یأس، حیرت و تعجّب، نمودهای عاطفه اند که شاعر می‌کوشد آنها را به دیگران انتقال دهد. اساسی ترین عامل پیدایی شعر، عاطفه است.

شاعر برای انتقال عاطفه خود به دیگران از زبان کمک می‌گیرد و واژه‌هایی را بر می‌گزیند که با قرار گرفتن در کنار هم، آهنگی خاص را پدید آورند؛ بنابراین، وزن و آهنگ، به انتقال بهتر احساس و عاطفه کمک می‌کند.

در نمونه زیر، وزن و آهنگ کوبنده و کوتاه، بار حماسی فضای شعر را غنی تر می‌سازد؛ یعنی وزن و آهنگ با محتوا هماهنگی کامل دارند:

خروش آمد و ناله کرّنای / دم نای رویین و هندی دَرای

زمین آمد از سُمِ اسپان به جوش / به ابر اندر آمد فغان و خروش

چو برخاست از دشت گَردِ سپاه / کس آمد بَرِ رستم از دیدگاه

که آمد سپاهی چو کوهِ گران / همه رزمجویانِ کُندآوران

ز تیغ دلیران هوا شد بنفش / برفتند با کاویانی درفش

برآمد خروشِ سپاه از دو روی / جهان شد پر از مردم جنگجوی

شاهنامه، فردوسی

درباره تأثیر وزن در شعر، می‌توان گفت پس از عاطفه مهم ترین و مؤثرترین عامل، «وزن» است. بدون وزن، کمتر می‌توان عواطف را برانگیخت؛ اصولاً انتظاری که آدمی از شعر دارد، این است که بتواند آن را زمزمه کند و علّت اینکه شعر را بیشتر از نثر می‌خواند، همین شوق به زمزمه و آوازخوانی است. وزن در شعر، جنبه تزیینی ندارد؛ بلکه جزءِ طبیعت شعر است و برای نشان دادن عواطف، نمی توان از آن چشم پوشید.

چنان که گفتیم، وزن یکی از مهمترین ارکان شعر است و این موضوع به خوبی نشان می‌دهد که گوش نوازی و خوش آهنگی چه تأثیری بر انسان دارد؛ حتّی بیشتر کتابهای مقدّس نیز از کشش و جاذبه آهنگ و کلام موزون، بهره گرفته اند.

در نمونه زیر، سعدی سخنِ خود را با وزن و آهنگی درآمیخته است که به آسانی، حالت شادی و نشاط درونی او را به خواننده منتقل می‌کند.

ما همه چشمیم و تو نور ای صنم / چشم بد از روی تو دور ای صنم

روی مپوشان که بهشتی بود / هر که ببیند چو تو حور ای صنم

حور خطا گفتم اگر خواندَمَت / ترک ادب رفت و قصور ای صنم

تا به کرم خرده نگیری؛ که من / غایبم از ذوق حضور ای صنم

سعدی از این چشمه حیوان که خورد / سیر نگردد به مرور ای صنم

سعدی

وزن، ادراکی است که از احساسِ نظم حاصل می‌شود. وزن، امری حسّی است و بیرون از ذهن کسی که آن را در می‌یابد، وجود ندارد؛ وسیله ادراک وزن، حواس ما است؛ مثلاً چرخی که می‌گردد، حرکتی مداوم دارد، امّا وزن ندارد. حال اگر نشانه ای در یک نقطه چرخ باشد که هنگام حرکت آن دیده شود، از دیدن بازگشت‌های پیاپی آن، ادراک وزن حاصل می‌شود.

همچنین گردش چرخهای دوچرخه هیچ نوع وزنی ندارد؛ امّا از توجّه به حرکت پای دوچرخه سوار و بازگشت متوالی آن به نقطه پایین، وزنی ادراک می‌کنیم.

مولوی هم در نمونه زیر، از این ویژگی آوایی و تکرار منظّم موسیقی به خوبی بهره گرفته است. تناسب و همسویی وزن و عاطفه، بر قدرت اثرگذاری این سروده، افزوده است:

مرده بُدم زنده شدم، گریه بُدم خنده شدم / دولت عشق آمد و من، دولت پاینده شدم

دیده سیر است مرا، جان دلیر است مرا / زَهره شیر است مرا، زُهره تابنده شدم

گفت که سرمست نه ای، رو که از این دست نه ای / رفتم و سرمست شدم وز طرب آکنده شدم

گفت که تو شمع شدی، قبله این جمع شدی / جمع نیم، شمع نیم، دودِ پراکنده شدم

گفت که شیخی و سری، پیشرو و راهبری / شیخ نیم، پیش نیم، امرِ تو را بنده شدم

شُکر کند چرخ فلک، از مَلِک و مُلک و مَلَک / کز کرم و بخشش او روشن و بخشنده شدم

غزلیات شمس، مولوی

 

توجّه به فضای عاطفی و آهنگ متن، سبب کشف لحن می‌شود. تشخیص لحن مناسب هر متن، خواندن را دلنشین تر و درک محتوا را آسان تر می‌سازد.

چند نکته تکمیلی درس دوم علوم و فنون دهم

ما در این مقاله، به بررسی درس سازه ها و عوامل تاثیرگذار در شعر فارسی، موضوع درس 2 علوم و فنون دهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با موسیقی و وزن شعر آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون دهم می‌توانید به سایت دفتر تالیف کتاب‌های فارسی مراجعه کنید. 

همچنین ما، علاوه بر متن درس دوم علوم و فنون دهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون دهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای دسترسی به دانشنامه مقاله‌های پایه دهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.