درس 8 علوم و فنون یازدهم

درس پایه های آوایی همسان 2، درس 8 علوم و فنون یازدهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 2 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 8 علوم و فنون 2 در امتحان نهایی علوم و فنون یازدهم و آزمون سراسری است.

آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.

در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس پایه های آوایی همسان 2 فنون یازدهم (درس هشتم علوم و فنون یازدهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره انواع پایه های آوایی همسان، صحبت می‌شود.

متن درس 8 علوم و فنون یازدهم

آموختیم که برای درک پایه‌های آوایی شعر، هجاها یا نشانه‌های هجایی را به دسته‌هایی منظّم برش می‌زنیم یا با خط عمودی، مرز هر دسته از هجاها را مشخّص می‌کنیم. پس از تشخیص و درک پایه‌های آوایی شعر، برای درک بهتر نظم پایه‌های آوایی، «وزن‌واژه» هر پایه را مشخّص می‌کنیم. نکته مهم در دسته‌بندی هجاها، نوع نظم آنها است. در درس گذشته با دو نمونه از پایه‌های آوایی همسان، آشنا شدیم. اکنون، وزن‌های همسان را فرا می‌گیریم.

غمش در نهانخانۀ دل نشیند / به نازی که لیلی به محمل نشیند 

طبیب اصفهانی

غَ  مَش  دَر	نَ  هان  خا	نِ  یِ  دِل	نِ شی نَد
بِ  نا  زی	کِ  لِی  لی	بِ  مَح  مِل	نِ شی نَد

پس از خوانش درست بیت و درک موسیقی آن، مرز پایه‌های آوایی آن را مشخّص کرده‌ایم. هر مصراع این بیت از چهارپایه همسان تشکیل شده است. وزن این بیت «فَعولُن» (تَ تَن تَن) است. برای اینکه نظم هجاها را بهتر نشان دهیم؛ نشانه‌های هجایی هر پایه را مشخّص می‌کنیم.

پایه‌های آوایی	غَ  مَش  دَر	نَ هان خا	نِ یِ دِل	نِ شی نَد
	غَ  مَش  دَر	نَ هان خا	نِ یِ دِل	نِ شی نَد
وزن	فَعولُن	فَعولُن	فَعولُن	فَعولُن
نشانه‌های هجایی	Uـ ـ	U ـ ـ	Uـ ـ	U ـ ـ

به بُرش پایه‌های آوایی و نشانه‌های هجایی بیت زیر، توجّه کنید:

خدایا به خواری مران از درم / که صورت نبندد دری دیگرم 

سعدی

پایه‌های آوایی	خُ   دا   یا	بِ  خا  ری	مَ   را   نَز	دَ   رَم
	کِ صو  رَت	نَ  بَن  دَد	دَ  ری  دی	گَ  رم
وزن	فَعولُن	فَعولُن	فَعولُن	فَعَل
نشانه‌های هجایی	Uـ ـ	Uـ ـ	Uـ ـ	Uـ

نظم و چینش هجاهای این بیت در هر پایه، با نمونه قبلی یکسان است؛ هر دو بیت با یک آهنگ و وزن سروده شده اند و هجاهای کوتاه و بلند آنها به صورت یکسان ازپی هم آمده اند؛ امّا تعداد هجاهای پایه چهارم این دو بیت با هم تفاوت دارند. به بیان دقیق تر وزن این بیت «فعولن فعولن فعولن فعل» است، در این بیت یک هجا از پایه آخر حذف شده است.

بنابراین در هر یک از وزن‌های همسان، ممکن است؛ یک هجا یا چند هجا از پایان آن حذف شود؛ گاهی هم یک پایه، به صورت کامل حذف می‌شود؛ یعنی هر مصراع، به جای چهار پایه، سه پایه دارد. اکنون به پایه‌های آوایی این بیت دقّت کنید:

گر جان عاشق دم زند، آتش در این عالم زند / وین عالم بی‌اصل را، چون ذرّه‌ها بر هم زند 

مولوی

گر  جا نِ عا	شِق  دَم  زَ  نَد	آ  تَش   دَ  رین	عا  لَم  زَ  نَد
وین عا  لَ  مِ	بی  اَص  ل را	چُن  ذَر  رِ ها	بَر هَم  زَ  نَد

هر مصراع این بیت، از چهار پایۀ همسان تشکیل شده است. به بیان دیگر، هر مصراع بخش‌ها و پایه‌های تکراری و منظّم چهار هجایی دارد. وزن هر مصرع این بیت از چهار وزن «مُستَفعِلُن» (تَن تَن تَ تَن) تشکیل شده است. برش پایه‌های آوایی و نشانه‌های هجایی بیت، به شکل زیر است:

پایه‌های آوایی	گَر  جا نِ عا	شِق  دَم زَ نَد	آ  تَش دَ  رین	عا  لَم  زَ  نَد
	وین عا  لَ  مِ	بی اَص ل را	چُن ذَر  رِ ها	بَر هَم  زَ  نَد
وزن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن
نشانه‌های هجایی	ـ ـ U ـ	ـ ـ U ـ	ـ ـ U ـ	ـ ـ  U ـ

افزون بر آنچه تاکنون از اوزان همسان گفته‌ایم؛ پایه‌های آوایی همسان دیگری در وزن شعر فارسی وجود دارد؛ برای نمونه به نظم هجاها و پایه‌های همسان این بیت توجّه کنید:

یار شدم یار شدم با غم تو یار شدم / تا که رسیدم برِ تو، از همه بیزار شدم 

مولوی

پایه‌های آوایی	یا ر  شُ  دَم	یا ر  شُ  دَم	با  غَ  مِ  تُ	یا  ر  شُ  دَم
	تا کِ  رِ  سی	دَم  بَ  رِ  تُ	اَز  هَـ  مِ  بی	زا  ر  شُ  دَم
وزن	مُفتَعِلُن	مُفتَعِلُن	مُفتَعِلُن	مُفتَعِلُن
نشانه‌های هجایی	ـ  UU ـ	ـ UU ـ	ـ U U ـ	ـ  UU ـ

تقسیم هجاهای این بیت، به دسته‌های چهارتایی، نظمی همسان ایجاد می‌کند. وزن هر مصرع این بیت از چهار وزن‌واژۀ «مُفتَعِلُن» (تَن تَ تَ تَن) تشکیل شده است. به شعر زیر، دقّت کنید:

ای نفس خرّم باد صبا / از برِ یار آمده‌ای، مرحبا 

سعدی

پایه‌های آوایی	اِی  نَ  فَ  سِ	خُر  رَ  م ِ با	دِ  صَ  با
	اَز بَ  رِ  یا	را  مَ  دِ  ای	مَر  حَ  با
وزن	مُفتَعِلُن	مُفتَعِلُن	مُفتَعِل (فاعِلُن)
نشانه‌های هجایی	ـ  UU ـ	ـ UU ـ	ـ  U ـ

بیت زیر از پایه‌های آوایی همسان تشکیل شده است؛ امّا چینش نشانه‌های هجایی آن متفاوت است؛ همین موضوع سبب می‌شود که وزن‌واژه دیگری پدید آید. این وزن‌واژه «فَعِلاتُن» (تَ تَ تَن تَن) است.

تو حکیمی تو عظیمی تو کریمی تو رحیمی / تو نماینده فضلی تو سزاوار ثنایی

سنایی غزنوی

پایه‌های آوای	تُ حَ  کی می	تُ عَ ظی می	تُ  کَ ری می	تُ ر  حی می
	تُ نِ  ما  یَن	دِ  یِ  فَض لی	تُ  سِ  زا وا	رِ  ثَ  نا یی
وزن	فَعِلاتُن	فَعِلاتُن	فَعِلاتُن	فَعِلاتُن
نشانه‌های هجایی	UU ـ ـ	UUـ ـ	UUـ ـ	UUـ ـ

چند نکته تکمیلی درس هشتم علوم و فنون یازدهم

ما در این مقاله، به بررسی درس پایه های آوایی همسان 2، موضوع درس 8 علوم و فنون یازدهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با انواع پایه های آوایی همسان، در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون یازدهم می‌توانید؛ به سایت دفتر تالیف کتاب‌های فارسی مراجعه کنید. 

همچنین ما، علاوه بر متن درس هشتم علوم و فنون یازدهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون یازدهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای دسترسی به دانشنامه مقاله‌های پایه یازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.