شهریور
پایه دهم، قلمرو ادبی
درس 8 علوم و فنون دهم
وزن شعر فارسی، درس 8 علوم و فنون دهم را خواندهاید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 1 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 8 علوم و فنون 1 در امتحان نهایی فارسی دهم و آزمون سراسری است.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینهای برای بهرهگیری دانشآموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کردهایم.
در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونههایی درباره درس وزن شعر فارسی فنون دهم (درس هشتم علوم و فنون دهم) به شما ارائه میشود. در این درس درباره تعریف وزن و عروض، خط عروضی و تقطیع شعر صحبت میشود و نمونههای مختلفی بررسی میشوند.
متن درس 8 علوم و فنون دهم
وزن شعر، نظمی است بر مبنای کمّیت هجاها، یعنی بر پایه چینش هماهنگ هجاهای کوتاه و بلند استوار است. علمی که قواعد وزن شعر و طبقه بندی وزنها را از جنبه نظری و عملی تعیین میکند، «عروض» نامیده میشود.
واحد وزن در شعر فارسی و در بسیاری از زبانهای دیگر «مصراع» است. وزن هر مصراع شعر در این زبانها نمودار وزن مصراعهای دیگر است؛ وقتی شاعر، مصراع اوّل را سرود، بقیه مصراعها را نیز باید در همان وزن بسراید.
درست خواندن و درست نوشتن شعر (استفاده از خطّ عروضی)
برای پیدا کردن وزن شعر، نخست آن را باید درست خواند. در خواندن نباید شکل نوشتاری کلمات، ما را دچار اشتباه کند. برای نمونه، کافی است شکل نوشتاری بیت را با صدایی که از خواندن آن میشنوید، مطابقت دهید؛ مثال:
طاعت آن نیست که بر خاک نهی، پیشانی / صدق پیش آر که اخلاص به پیشانی نیست
سعدی
وقتی بیت قبل را درست بخوانیم، «طاعت آن» به صورت «طاعتان» و «پیش آر» به صورت «پیشار» تلفّظ میشود. در تعیین وزن میکوشیم، شعر را همان گونه که میخوانیم یا میشنویم، بنویسیم. این خط، خطّ عروضی نامیده میشود. در نوشتن شعر به خطّ عروضی، رعایت چند نکته لازم است:
۱- اگر در فصیح خواندن شعر، همزه آغاز هجا (وقتی قبل از آن صامتی باشد) تلفّظ نشود، در خط نیز آن را باید حذف کرد، چنان که در بیتی که خواندیم «طاعت آن» با حذف همزه به صورت «طاعتان» تلفّظ میشود. همچنین در مصراع «بنی آدم اعضای یکدیگرند» با حذف همزه «اعضا» به صورت «بنی آدَمَعضای …» خوانده میشود.
2- در خطّ عروضی باید حرکات (مصوّتهای کوتاه) گذاشته شود.
هَر دَم ازَ این باغ بَری میرَسَد / تازِهتَر اَز تازِهتَری میرَسَد
نظامی
روشن است کلماتی مانند «تو»،«دو» و «و» ربط (عطف) به صورتی که تلفّظ میشوند، باید نوشته شوند یعنی به صورت «تُ» ، «دُ» ،«ﹹ»؛ معمولاً «و» عطف یا ربط، به ویژه در شعر به صورت «ﹹ »(ضمّه) تلفّظ میگردد؛ مثل من و او ← مَنُ او.
۳- حروفی که در خط هست؛ امّا به تلفّظ درنمیآید، در خطّ عروضی حذف میشود؛ مانند بیت:
هر چه بَر نفسِ خویش نَپسَندی / نیز بَر نفسِ دیگری مَپَسَند
سعدی
که کلمات «چه» و «خویش»، به صورت «چِ» و «خیش» نوشته میشود:
هر چِ بَر نفسِ خیش نَپسَندی / نیز بَر نفسِ دیگری مَپَسَند
۴- حرف مشدّد را دو بار مینویسیم؛ مانند «درّنده»← «دَررَنده»
برو شیر درّنده باش ای دغل / مینداز خود را چو روباه شَل
سعدی
تقطیع
«تقطیع» یعنی قطعه قطعه کردن شعر به ارکان عروضی و هجاها.
برای دستیابی به وزن یک بیت، آن را به ارکان و سپس به هجاها تقسیم میکنیم. در تقطیع به ارکان، یک مصراع را به چندپاره (رکن) هماهنگ تقسیم میکنید.
مرنجان دلم را که این مرغ وحشی / ز بامی که برخاست، مشکل نشیند
طبیب اصفهانی
پس از مشخص شدن ارکان، اکنون میتوانید هجاهای شعر را به دقت جدا و مرز هر هجا را با خط عمودی کوتاهی مشخص کنید.
سپس علامت هر هجا را زیر آن مینویسیم.
یادآوری: حرکات (مصوّتهای کوتاه) در شمارش، مانند دیگر حروف شمرده میشوند؛ امّا هر مصوّت بلند، از نظر کشش آوایی دو حرف به شمار میآید.
حال اگر مصراع دوم یا مصراعهای دیگر شعر را نیز تقطیع هجایی کنیم، خواهیم دید که نظم و ترتیب هجاهای آن، دقیقا مثل مصراع اوّل خواهد بود. هجاهای مصراع دوم را زیر هجاهای مصراع اوّل میآوریم تا هجاهای دو مصراع را بهتر بتوان مطابقت داد.
چند نکته تکمیلی درس هشتم علوم و فنون دهم
ما در این مقاله، به بررسی درس وزن شعر فارسی فنون دهم، موضوع درس 8 علوم و فنون دهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با شناخت وزن، خط عروضی و تقطیع در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون دهم میتوانید به سایت دفتر تالیف کتابهای فارسی مراجعه کنید.
همچنین ما، علاوه بر متن درس هشتم علوم و فنون دهم، متن و توضیحات درسهای دیگر کتاب علوم و فنون دهم را در سایت فارسی 100 قرار دادهایم. برای دسترسی به دانشنامه مقالههای پایه دهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
