شهریور
پایه دهم, قلمرو ادبی
درس 7 علوم و فنون دهم
سبک و سبک شناسی (سبک خراسانی)، درس 7 علوم و فنون دهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 1 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 7 علوم و فنون 1 در امتحان نهایی فارسی دهم و آزمون سراسری است.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.
در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس سبک و سبک شناسی (سبک خراسانی) فنون دهم (درس هفتم علوم و فنون دهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره تعریف سبک و سبک شناسی، انواع سبک‌های شعر و نثر فارسی و معرفی سبک خراسانی صحبت می‌شود و نمونه‌های مختلفی بررسی می‌شوند.
متن درس 7 علوم و فنون دهم
«سبک» در اصطلاح ادبی، شیوۀ خاص یک اثر یا آثار ادبی است و به مجموعۀ ویژگی‌هایی که شاعر یا نویسنده در نحوۀ بیان اندیشه به کار می‌گیرد، «سبک شعر» می‌گویند.
شیوۀ بیان هر نویسنده یا شاعر، «سبک شخصی» اوست؛ از این دید، می‌توان گفت به تعداد شاعران و نویسندگان جهان، سبک وجود دارد؛ زیرا اطلاعات، دانش، ذوق و استعدادهای افراد متفاوت است؛ امّا در عین تفاوت، شباهتهایی نیز در نحوۀ بیان برخی از شاعران و نویسندگان وجود دارد که آنان را در یک دسته، جای می‌دهد.
سبک را از دیدگاه‌های گوناگون می‌توان طبقه‌بندی کرد. براساس نظریۀ ارسطو، فیلسوف بزرگ یونانی، طبقه بندی زیر را برای شعر این دوره می‌توان در نظر گرفت:
- براساس نام شاعر یا نویسنده؛ مانند سبک فردوسی، سبک بیهقی؛
- براساس زمان و دورۀ اثر؛ مانند سبک دورۀ غزنوی، سبک دورۀ مشروطه؛
- براساس موضوع و نوع؛ مانند سبک عرفانی، سبک حماسی؛
- براساس محیط جغرافیایی؛ مانند سبک آذربایجانی و سبک خراسانی؛
- به تناسب مخاطب؛ مانند سبک عامیانه، سبک عالمانه؛
- براساس هدف؛ مانند سبک تعلیمی، سبک فکاهی؛
- براساس قلمرو دانشی؛ مانند علمی، فلسفی.
محمّدتقی بهار، ملک الشّعرا، برای شعر فارسی، شش نوع سبک و دوره قائل است:
- سبک خراسانی یا ترکستانی (از آغاز شعر فارسی تا قرن ششم)؛
- سبک عراقی (از قرن ششم تا قرن دهم)؛
- سبک هندی (از قرن دهم تا سیزدهم)؛
- دورۀ بازگشت (در تمام طول قرن سیزدهم)؛
- دورۀ مشروطه؛
- دورۀ معاصر.
این تقسیم بندی بر مبنای حوزۀ جغرافیایی و تاریخی شعر است و بعضی از مکتب‌ها و سبک‌های فرعی را نیز می‌توان به آن افزود. بر بنیاد تقسیم‌بندی بهار و با توجّه به دوره‌های تاریخی، نثر فارسی هم در شش رده، طبقه بندی می‌شود:
- دورۀ سامانی (۳۰۰ تا ۴۵۰ ه.ق)؛
- دورۀ غزنوی و سلجوقی اوّل (۴۵۰ تا ۵۵۰ ه.ق)؛
- دورۀ سلجوقی دوم و خوارزمشاهیان، نثر فنّی (۵۵۰ تا 616 ه.ق)؛
- دورۀ سبک عراقی، نثر مصنوع (۶۰۰ تا ۱۲۰۰ ه.ق)؛
- دورۀ بازگشت ادبی (۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ ه.ق)؛
- دورۀ ساده نویسی (۱۳۰۰ ه.ق تا امروز).
مکتب‌ها و سبک‌های ادبی معمولاً محصول اوضاع سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و… زمانه‌ای است که صاحبان آن مکتب‌ها و سبک‌ها در آن می‌زیسته‌اند.
سبک شناسی دورۀ اوّل
شعر
نخستین آثار نظم زبان فارسی بعد از اسلام، ابتدا در سیستان و سپس در خراسان بزرگ (خراسان کنونی و افغانستان و تاجیکستان، ماوراءالنهر و ترکستان) پدید آمد. به سبک این آثار، «سبک خراسانی» گفته‌اند و به علت آنکه اوج آن در زمان سامانیان بوده است، آن را «سبک سامانی» هم نامیده‌اند.
از سویِ دیگر، سبک خراسانی بر حَسَب زمان، به سه سبک فرعیِ سامانی، غزنوی و سلجوقی تقسیم می‌شود که ویژگی‌های مشترکی دارند. سبک دورۀ سلجوقی را باید «بینابین» نام نهاد؛ زیرا ویژگی‌های سبک عراقی نیز در آن به چشم می‌خورد. از شعرای معروف سبک خراسانی می‌توان به رودکی، فردوسی، ناصرخسرو و… اشاره کرد.
هر اثر شعری را در سه قلمرو، می‌توان بررسی کرد: زبانی، ادبی و فکری.
ویژگی‌های شعر سبک خراسانی در سه قلمرو
الف) زبانی
- سادگی زبان شعر؛
- کم بودن لغات عربی به جز اصطلاحات دینی و علمی و لغات بیگانه، در مقایسه با دوره‌های بعد؛
- تفاوت تلفّظ برخی از کلمات در مقایسه با زبان امروز مثلاً، یَک_ هَزار / یک_ هِزار؛
- کهنه و مهجور بودن بخشی از لغات در مقایسه با دوره‌های بعد؛ گبر _ جوشن
- استفاده از دو نشانه برای یک متمّم، مانند: «زدش بر زمین بر به کردار شیر»
نمونه:
مهتری گر به کام شیر در است / شو، خطر کن ز کام شیر بجوی
یا بزرگی و عزّ و نعمت و جاه / یا چو مردانت مرگ رویاروی
حنظله بادغیسی
ب) ادبی
- قالب عمدۀ شعر این دوره، قصیده است؛ قالب‌های مسمّط، ترجیع بند و مثنوی نیز به تدریج در این دوره شکل می‌گیرد و قالب غزل نیز در اواخر این دوره، رشد می‌یابد؛
- استفاده از آرایه‌های ادبی، طبیعی و در حدّ اعتدال است؛
- قافیه و ردیف، بسیار ساده است؛
- در توصیف پدیده‌ها بیشتر از تشبیه حسّی بهره گرفته می‌شود.
پ) فکری
- روح شادی و نشاط و خوش‌باشی، در شعر غلبه دارد؛
- شعر واقع‌گراست و توصیفات عمدتا طبیعی، ساده، محسوس و عینی است؛
- معشوق، عمدتاً زمینی است؛
- بیشتر روح حماسه بر ادبیات این دوره حاکم است؛
- اشعار پندآموز و اندرزگونۀ این دوره، ساده است و جنبۀ عملی و دستوری دارد؛
- مضمون عمدۀ اشعار این سبک، حماسه، مدح و اندرز و … است؛
- فکر و کلام ساده است؛ یعنی هنوز با پیچیدگی‌های عرفانی، حِکمی و اندیشه‌های فلسفی درنیامیخته است.
نمونه:
گل بخندید و باغ شد پدرام / ای خوشا این جهان، بدین هنگام
چون بنُاگوش نیکوان شد باغ / از گل سیب و از گل بادام
همچو لوح زمرّدین گشته‌ست / دشت همچون صحیفه‌ای زِ رُخام
گلِ سوری به دست باد بهار / سوی باده همی‌دهد پیغام
که تو را با من ار مناظره‌ایست / من به باغ آمدم به باغ خُرام
فرّخی سیستانی
نثر دورۀ اوّل
نثر این دوره را در دو شاخه، بررسی می‌کنیم: دورۀ سامانی، دورۀ غزنوی و سلجوقی.
الف) دورۀ سامانی
برخی از ویژگی‌های نثر این دوره عبارت‌اند از:
- ایجاز و اختصار در لفظ و معنا؛
- تکرار فعل یا اسم به حکم ضرورت معنی؛
- کوتاهی جملات؛
- لغات کم کاربرد فارسی در مقایسه با دوره‌های بعد؛
- بهره‌گیری کمتر از لغات عربی؛
- افزایش کاربرد نشانه‌های جمع فارسی بر جمع عربی.
محتوای نثرهای این دوره، بیشتر علمی است و گاهی نثرهای حماسی، تاریخی و دینی هم دیده می‌شود. از نمونه‌های موفّق این‌گونه نثر، می‌توان ترجمۀ تفسیر طبری، تاریخ بلعمی، التّفهیم و شاهنامۀ منثور ابومنصوری را نام برد.
نمونه:
و چون ابرهه (را) چشم بر عبدالمطلّب افتاد، حالی حرمت او را از تخت فروآمد و بنشست با عبدالمطلّب، و او را گفت که یا پیر، حاجت خواه. ابرهه چنان دانست که او حاجتِ خانه خواهد خواست، و به دلش اندر بود که اگر حاجت خانه خواهد، بدو بخشد. پس عبدالمطلّب گفت که دویست اشُتر از آنِ من بیاورده‌اند، بفرمای تا اشُترانِ من بازدهند.
ابرهه گفت که دریغا که من نشانی بر پیشانی عبدالمطّلب دیده بودم که اگر او از بهر خانه حاجت خواستی، من حالی حاجت او برآوردمی و روا گردانیدمی. پس عبدالمطلّب گفت که ایهّا المَلکِ، من خداوند اشُترم نه خداوند خانه، و مر این خانه را خداوندی هست، و او خود خانۀ خود را نگاه دارد.
ترجمۀ تفسیر طبری
ب) دورۀ غزنوی و سلجوقی
برخی از ویژگی‌های نثر این دوره عبارت‌اند از:
- اِطناب (جمله‌ها معمولاً طولانی هستند)؛
- تمثیل و استشهاد به آیات، احادیث و اشعار؛
- حذف افعال به قرینه؛
- افزایش کاربرد لغات عربی (نسبت به دورۀ قبل).
از نمونه‌های این دوره، می‌توان آثار زیر را نام برد:
تاریخ بیهقی، قابوس نامه، سفرنامۀ ناصرخسرو، سیاست نامه، کیمیای سعادت و کشف المحجوب.
چند نکته تکمیلی درس هفتم علوم و فنون دهم
ما در این مقاله، به بررسی درس سبک و سبک شناسی (سبک خراسانی) فنون دهم، موضوع درس 7 علوم و فنون دهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با شناخت سبک و انواع آن و همچنین شعر و نثر سبک خراسانی در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون دهم می‌توانید به سایت دفتر تالیف کتاب‌های فارسی مراجعه کنید.
همچنین ما، علاوه بر متن درس هفتم علوم و فنون دهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون دهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای دسترسی به دانشنامه مقاله‌های پایه دهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
