درس 6 علوم و فنون دهم

سجع و انواع آن، درس 6 علوم و فنون دهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 1 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 6 علوم و فنون 1 در امتحان نهایی فارسی دهم و آزمون سراسری است.

آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.

در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس سجع و انواع آن فنون دهم (درس ششم علوم و فنون دهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره تعریف سجع، کاربرد سجع و انواع آن صحبت می‌شود و نمونه‌های مختلفی بررسی می‌شوند.

متن درس 6 علوم و فنون دهم

سجع: یکسانی دو واژه در واج یا واج‌های پایانی و وزن یا هر دوی آنهاست.

آرایۀ سجع در کلامی دیده می‌شود که حداقل دو جمله باشد؛ زیرا سجع‌ها باید در پایان دو جمله بیایند تا آرایۀ سجع پدید آید؛ درست مانند قافیه که در پایان مصراع‌ها یا بیت‌ها می‌آید:

• همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال.

گلستان سعدی

• مُلک بی دین باطل است و دین بی مُلک ضایع.

کلیله و دمنه

به کلمات مشخّص شده در هر جمله «ارکان سجع» و به آهنگ برخاسته از آنها «سجع» می‌گویند.

سجع هم در نثر و هم شعر به کار می‌رود. فایدۀ آن ایجاد موسیقی در نثر و افزایش موسیقی در شعر است. نثر و شعری که سجع در آن به کار رود «مسجّع» نامیده می‌شود. سجع به شکل های گوناگون به کار می‌رود. برای آشنایی با انواع سجع، به نمونه‌های زیر توجه کنید:

• توانگری به هنر است نه به مال، و بزرگی به عقل است نه به سال.

سعدی

کلمات «مال و سال» که در پایان دو جمله آمده‌اند، هم‌وزن‌اند و واج‌های پایانی آنها نیز یکی است. این نوع سجع، «متوازی » نامیده می‌شود.

• دوستی را که به عمری فراچنگ آرند؛ نشاید که به یک دم بیازارند.

سعدی

در مثال دوم، کلمه های «آرند و بیازارند» که در پایان دو جمله آمده اند، هم‌وزن نیستند، امّا واج های آخر آنها یکسان است؛ این نوع سجع را «مُطَرّف» می‌گویند.

• مال از بهر آسایش عمر است، نه عمر از بهر گرد کردن مال.

سعدی

در مثال سوم، دو کلمۀ «عمر و مال» که در پایان دو جمله آمده‌اند، فقط هم‌وزن‌اند؛ این نوع سجع را «متوازن» می‌نامند. ارزش موسیقایی سجع متوازی از همه سجع‌ها بیشتر است.

سجع بیشتر در نثر به کار می‌رود، امّا در شعر نیز نمونه‌هایی از آن را می‌توان یافت. به بیت زیر دقّت کنید:

در رفتن جان از بدن، گویند هر نوعی سخن / من خود به چشم خویشتن، دیدم که جانم می‌رود

سعدی

چنان که می‌بینید؛ شاعر بیت را به چهار قسمت، تقسیم کرده است و در پایان سه قسمت از آن، واژه هایی را آورده است که با هم سجع متوازی یا مطرّف دارند؛ مانند: بدن، سخن و خویشتن.

برای اینکه بتوانید انواع سجع را بهتر به خاطر بسپارید؛ جدولی تهیه کرده‌ام که در آن انواع سجع، به همراه ویژگی‌ها و مثال‌های مربوطه نمایش داده شده است:

نوع سجع	ویژگی‌ها	مثال
متوازی	هم‌وزن و هم‌واج	صورت عالم‌آرای آفتاب محجوب نیست؛ اما دیدۀ بینندگان معیوب است
مطرّف	هم‌واج، ولی غیرهم‌وزن	ذِکر در سرِ مذکور شد و مهر در سرِ نور
متوازن	هم‌وزن، ولی غیرهم‌واج	در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب.

تمرین کنید و بیاموزید: سجع را در متن بشناسید

در ادامه، تمرین‌ها و فعالیت‌هایی برای یادگیری هرچه بیشتر بحث سجع آمده است. این تمرین‌ها را بخوانید و پاسخ‌ها را ابتدا در دفتر یادداشت خود بنویسید و سپس در بخش نظرات همین مقاله ثبت کنید تا درستی آنها بررسی شوند و فارسی 100، یک یادگاری از شما داشته باشد.  

فعالیت 1: کارآگاهِ سجع شو!

از شما می‌خواهم که در جملات و ابیات زیر، سجع‌ها را پیدا کنید و نوع آنها را مشخص کنید:

1. «این غرایب محجوب نیست و این عجایب مستور نه» (مقامات حمیدی)
2. «چون آثار این کواکب در اقطار این عناصر تأثیر کرد و از آن نقطۀ موهوم منعکس گشت» (چهارمقاله)
3. «نه اسباب معیشت خویش تواند ساخت و نه دیگران را در عهد خویش تواند داشت» (مقامات حمیدی)
4. «بر همه چیز بینایی، در همه حال دانایی» (مناجات‌نامه خواجه عبدالله)
5. «الهی ضعیفان را پناهی، قاصدان را بر سر راهی» (مناجات‌نامه خواجه عبدالله)

فعالیت 2: هنرمند سجع‌ساز

حالا نوبت شماست! جملاتی بسازید که در آنها از سجع استفاده شده باشد. سعی کنید از هر نوع سجع یک جمله بنویسید و خلاقیت خود را به کار بگیرید.

تمرین‌های سرگرم‌کننده: با سجع بازی کنید!

تمرین 1: جملات ناتمام را کامل کنید.

جملاتی که یک بخش از آنها کامل است، در اختیار شما قرار می‌دهم. شما باید با استفاده از قواعد سجع، بخش‌های دیگر آنها را کامل کنید (پاسخ‌های خود رادر بخش نظرات بنویسید):

1. «عشق را در دل جای ده، …»
2. «هنر زیباست، …»
3. «دانایی ارزشمند است، …»

تمرین 2: نویسنده‌ها را زیر ذره‌بین بگذارید.

متنی از یک نویسنده یا شاعر معروف انتخاب کنید و سجع‌های موجود در آن را تحلیل کنید. ببینید چطور استفاده از سجع، موسیقی و زیبایی متن را افزایش داده است.

می‌توانید از متن کتاب‌هایی نظیر گلستان سعدی، مقامات حمیدی، مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری، تذکره الاولیا عطار و دیگر آثار نثر فارسی استفاده کنید. متن کامل این آثار در سایت گنجور وجود دارد. 

مروری بر درس سجع و انواع آن

در پایان، بیایید یک بار دیگر نکات کلیدی این درس را مرور کنیم:

1. تعریف سجع؛ هماهنگی واج پایانی یا وزن در واژه‌های آخر جملات.
2. انواع سجع؛ سه نوع اصلی سجع شامل متوازی، مطرّف و متوازن.
3. کاربرد سجع؛ سجع به نوشته‌ها و اشعار ما زیبایی و آهنگ می‌بخشد.

یادگیری سجع می‌تواند به شما کمک کند تا نوشته‌های خود را جذاب‌تر کنید و خواننده‌ها را تحت تأثیر قرار دهید. امیدوارم این درس برایتان مفید باشد و بتوانید از آن در نگارش‌های آینده‌تان استفاده کنید!

چند نکته تکمیلی درس ششم علوم و فنون دهم

ما در این مقاله، به بررسی درس سجع و انواع آن فنون دهم، موضوع درس 6 علوم و فنون دهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با شناخت سجع و انواع آن در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون دهم می‌توانید به سایت دفتر تالیف کتاب‌های فارسی مراجعه کنید. 

همچنین ما، علاوه بر متن درس ششم علوم و فنون دهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون دهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای دسترسی به دانشنامه مقاله‌های پایه دهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.