درس 5 علوم و فنون یازدهم

درس پایه های آوایی همسان (1)، درس 5 علوم و فنون یازدهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 2 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 5 علوم و فنون 2 در امتحان نهایی علوم و فنون یازدهم و آزمون سراسری است.

آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.

در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس پایه های آوایی همسان (1) فنون یازدهم (درس پنجم علوم و فنون یازدهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره پایه های آوایی همسان، صحبت می‌شود.

متن درس 5 علوم و فنون یازدهم

پس از تشخیص و درک پایه‌های آوایی، درمی‌یابیم که پایه‌های آوایی بیت‌ها، به شکلی هماهنگ در پی هم می‌آیند. به بیان دیگر، می‌توان پایه‌ها را به دسته‌هایی منظّم بخش کرد. اکنون، چگونگی نظم هر یک از این دسته‌ها را بررسی می‌کنیم.

به چینش پایه‌های آوایی بیت زیر، دقّت کنید:

درین درگاه بی چونی، همه لطف است و موزونی / چه صحرایی، چه خضرایی، چه درگاهی، نمی‌دانم

خط عروضی:

 دَرین دَرگاهِ بی چونی، هَمِ لُطفَستُ مُوْزونی / چِ صَحرایی، چِ خَضرایی، چِ دَرگاهی، نمی‌دانَم

دَ  رین  دَر  گا	هِ  بی  چو  نی	هَ  مِ  لُط  فَس	تُ  مُوْ  زو  نی
چِ صَحـ را یی	چِ خَضـ را یی	چِ  دَر گا هی	نِ  می  دا   نَم

با خوانش درست بیت، درنگی منظّم را در میان پایه‌های آوایی هر مصراع، احساس می‌کنیم. به بیان دیگر، هر مصراع از پایه‌های تکراری و منظّم چهارهجایی تشکیل شده است. این پایه‌های تکراری و هماهنگ را، پایه‌های آوایی همسان می‌نامیم.

وقتی هجاهای شعری را به شکلی درست به پایه‌هایی آوایی بخش کردیم؛ ساده تر این است که به جای هریک از این پایه‌ها، معادل هر یک از آنها را بیاوریم. معادل‌های این پایه‌ها را «وزن‌واژه» یا «رکن» می‌نامیم. برخی از وزن‌واژه‌های شعر فارسی عبارت اند از:

• فَعولُن (––U)
• مَفاعیلُن  (Uـ ـ ـ)
• فاعِلاتن (ـUـ ـ)
• مُستَفعِلُن (ـ ـUـ)
• فَعِلاتن (UUـ ـ)
• مُفتَعِلُن (ـUUـ)

مثلاً در این بیت وزن واژه مفاعیلن (ت تن تن تن) است.

پایه‌های آوایی	دَ رین دَر گا	هِ بی چو نی	هَـ مِ لُط  فَس	تُ مُوْ  زو نی
	چِ صَحـ را یی	چِ خَضـ را یی	چِ  دَر گا هی	نِ  می  دا  نَم
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن

تکرار و تمرین از طریق گوش دادن، یکی از راه‌های مؤثرّ درک وزن بیت است. هم‌چنین قرار دادن نشانه‌های هجایی یکی دیگر از راه های مؤثر برای تشخیص وزن است. اکنون بیت بالا را با نشانه های هجایی می نویسیم:

پایه‌های آوایی	دَ رین دَر گا	هِ بی چو نی	هَـ مِ لُط  فَس	تُ مُوْ  زو نی
	چِ صَحـ را یی	چِ خَضـ را یی	چِ  دَر گا هی	نِ  می  دا  نَم
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن
نشانه‌های هجایی	U ـ ـ ـ	U ـ ـ ـ	U ـ ـ ـ	U ـ ـ ـ

هر مصراع این بیت، از چهار پایۀ همسان «مفاعیلن» (ت تن تن تن) تشکیل شده است. به نمونۀ زیر توجّه کنید:

خداوندا، شبم را روز گردان / چو روزم بر جهان، پیروز گردان

خُ  دا   وَن  دا	شَ  بَم  را رو	ز   گَر  دان
چُ رو  زَم  بَر	جَ هان پی  رو	ز   گَر  دان

می‌بینیم که موسیقی و آهنگ این بیت با بیت پیشین، همسان است و همان نظم را دارد و چینش هجاهای پایه‌ها، با آن همگون است.

 

پایه‌های آوایی	خُ  دا   وَن  دا	شَ  بَم  را رو	ز   گَر  دان
	چُ رو  زَم  بَر	جَ هان پی  رو	ز   گَر  دان
وزن	مَفاعیلُن	مَفاعیلُن	مَفاعی (فَعولُن)
نشانه‌های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	U ـ ـ

 

پس از مقایسه این بیت با نمونه پیشین، درمی‌یابیم که تعداد پایه‌های آنها متفاوت است. هر مصراع این بیت، از سه پایه یا رکن، تشکیل شده است. وزن بیت به گونه‌ای سامان یافته است که بافت موسیقیایی شعر کوتاه تر گردیده و یکی از پایه‌های آوایی آن کاسته شده است هم چنین یک هجا از پایان آن حذف شده است. اکنون به نمونه‌های دیگر از پایه‌های همسان، توجّه کنید:

روزگار است این که گه عزّت دهد گه خوار دارد /  چرخ بازیگر از این بازیچه‌ها بسیار دارد

قائم مقام فراهانی

هر مصراع این بیت از چهار پایه همسان منظّم و تکراری، سامان یافته است؛ امّا آهنگ و وزن این بیت با بیت پیشین تفاوت دارد. به پایه‌های آوایی، وزن و نشانه‌های هجایی هر پایه این بیت، دقّت کنید:

همان‌گونه که آورده‌ایم؛ وزن این بیت «فاعلاتن (تن ت تن تن)» است. نمونه زیر را با هم می‌خوانیم:

من به هر جمعیتی نالان شدم / جفت بدحالان و خوشحالان شدم

مولوی

در این بیت نیز به جای چهار پایه، سه پایه آمده و از پایه سوم نیز یک هجا کم شده است. وزن این بیت «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» است.

چند نکته تکمیلی درس پنجم علوم و فنون یازدهم

ما در این مقاله، به بررسی درس پایه های آوایی همسان (1)، موضوع درس 5 علوم و فنون یازدهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با پایه های آوایی همسان، در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون یازدهم می‌توانید؛ به سایت دفتر تالیف کتاب‌های فارسی مراجعه کنید. 

همچنین ما، علاوه بر متن درس پنجم علوم و فنون یازدهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون یازدهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای دسترسی به دانشنامه مقاله‌های پایه یازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.