درس 5 علوم و فنون دهم

درس هماهنگی پاره های کلام، درس 5 علوم و فنون دهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 1 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 5 علوم و فنون 1 در امتحان نهایی فارسی دهم و آزمون سراسری است.

آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.

در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس هماهنگی پاره های کلام فنون دهم (درس پنجم علوم و فنون دهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره تعریف وزن، واج و انواع هجا صحبت می‌شود و نمونه‌های مختلفی بررسی می‌شوند.

متن درس 5 علوم و فنون دهم

آموختیم که شاعران برای تأثیرگذاری سخن خود از «وزن»، «عاطفه» و «خیال» بهره می‌گیرند. «وزن» آشکارترین ابزار موسیقایی شعر است. برای تشخیص موسیقی شعر اولین راه این است که تمرین‌های شنیداری خود را بیشتر کنیم، تا سواد شنیداری و هوش موسیقایی خود را پرورش دهیم. راه دیگر آن است که شعر را به پاره های هماهنگ و مساوی یعنی به ارکان تقسیم کنیم؛ در پی آن، تساوی و توازن آوایی شعر به دست می‌آید.

اگر یک بار دیگر، به شعرهایی که تاکنون خوانده‌ایم، توجّه کنیم؛ می‌بینیم که مصراع‌ها از قطعه‌های کوچک و ایستگاه‌های آوایی، سامان یافته است؛ برای نمونه اگر خودمان هم بخواهیم مصراع «تو از هر در که بازآیی بدین خوبی و زیبایی» را بخوانیم، این‌گونه می‌خوانیم:

به هریک از پاره‌های مصراع فوق «رکن» (پایه آوایی) می‌گویند. هر رکن از بخش‌های کوچک‌تری به نام «هجا» تشکیل شده است.

هجا یا بخش، مقدار آوایی است که دهان با یک بار باز شدن آن را ادا می‌کند. هجا، از «واج» پدید می‌آید. شکل نوشتاری واج را «حرف» می‌نامند.

واج کوچک‌ترین واحد آوایی زبان است؛ مانند واژۀ «کتاب» که پنج واج دارد : ک/  ﹻ / ت/ ا / ب.

در زبان فارسی ۲۹ واج وجود دارد، که آنها را به دو دستۀ «مصوّت» و «صامت» تقسیم می‌کنند.

مصوّت (صدادار یا واکه): زبان فارسی، ۶ مصوّت (م) دارد: « /-َ / -ِ / -ُ /» مصوّت‌های کوتاه و «و/ ا/ ی» مصوّت‌های بلند زبان فارسی هستند.

صامت (بی‌صدا یا هم‌خوان): ۲۳ واج دیگر زبان فارسی صامت (ص) هستند:

ء (=ع)، ب، پ، ت (= ط)، ج، چ، خ، د، ر، ز (= ذ، ظ، ض)، ژ، س (= ث، ص)، ش، غ (= ق)، ف، ک، گ، ل، م، ن، و، ه (= ح)، ی.

هجاهای زبان فارسی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

قبل از جداسازی هجاهای یک مصرع، به این نکات توجّه کنید:

• هر هجا (بخش)، یک مصوّت دارد؛ بنابراین، تعداد هجاهای یک کلمه با تعداد مصوّت‌های آن کلمه برابر است؛ برای مثال: «باد» یک مصوّت (ا) دارد و یک هجاست و «برادر»، سه مصوّت (-َ ، ا، -َ ) دارد و سه هجاست.
• هر هجا را همان‌طور که می‌خوانیم، می‌نویسیم تا در شمارش واج‌ها دچار اشکال نشویم؛ برای مثال: تو← تُ: هجای کوتاه (U) خواب← خاب: هجای کشیده (-U).
• در زبان فارسی، هیچ واژه‌ای با مصوّت آغاز نمی‌شود؛ بنابراین، واژه‌هایی که به ظاهر با نشانۀ «ا» آغاز می‌شوند؛ در ابتدای خود یک صامت همزه دارند، که در تعیین نوع هجا باید بدان توجّه داشت؛ برای مثال، «از» یک هجای بلند (سه واجی) و «آب» یک هجای کشیده است.
• هجای کشیده معادل یک هجای بلند و یک هجای کوتاه است.
• مصوّت بلند پیش از «نْ» (نون ساکن) کوتاه به حساب می‌آید.

اکنون که توانایی شناخت هجا و تعیین نوع آن را به دست آورده‌ایم؛ باید بدانیم که دو مصراع یا بیت، زمانی هم‌وزن‌اند که:

الف) تعداد هجاهای آنها با هم برابر باشد.

ب) هجاهای کوتاه و بلند آنها در مقابل یکدیگر قرار گیرد.

گفتیم که در هر شعر، تمام مصراع‌ها هم‌وزن‌اند. راز این هم‌وزنی آن است، که تعداد و ترتیب هجاها در هر دو مصراع یکی است. اکنون به جداسازی هجاهای بیت زیر، دقّت کنید.

بخور تا توانی به بازوی خویش / که سعیت بوُد در ترازوی خویش

سعدی

می‌بینید که ترتیب و تعداد هجاها در هر دو مصراع یکی است؛ یعنی، هجاهای کوتاه و بلند آنها در مقابل هم قرار می‌گیرند.

توجّه: هجای پایانی اوزان شعر فارسی، همیشه بلند محسوب می‌شود و اگر به جای آن کشیده یا کوتاه بیاید؛ همچنان آن را هجای بلند می‌آوریم.

یادآوری: لازم است به این نکته توجّه داشته باشیم که در شعر نو، شاعران تساوی مصراع‌های شعری را ضروری نمی‌دانند؛ به همین سبب می‌بینیم که طول مصراع های شعر نو یکسان نیست.

«تو را من چشم در راهم؛

شباهنگام

که می‌گیرند در شاخ تلاجَن، سایه ها رنگ سیاهی

وزآن دل‌خستگانت راست، اندوهی فراهم؛

تو را من چشم در راهم.»

نیما یوشیج

چند نکته تکمیلی درس پنجم علوم و فنون دهم

ما در این مقاله، به بررسی درس هماهنگی پاره های کلام فنون دهم، موضوع درس 5 علوم و فنون دهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با شناخت واج و هجا در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون دهم می‌توانید به سایت دفتر تالیف کتاب‌های فارسی مراجعه کنید. 

همچنین ما، علاوه بر متن درس پنجم علوم و فنون دهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون دهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای دسترسی به دانشنامه مقاله‌های پایه دهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.