شهریور
پایه یازدهم، قلمرو ادبی
درس 4 علوم و فنون یازدهم
درس سبک عراقی، درس 4 علوم و فنون یازدهم را خواندهاید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 2 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 4 علوم و فنون 2 در امتحان نهایی علوم و فنون یازدهم و آزمون سراسری است.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینهای برای بهرهگیری دانشآموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کردهایم.
در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونههایی درباره درس سبک عراقی (سبک شناسی قرنهای هفتم، هشتم، نهم) فنون یازدهم (درس چهارم علوم و فنون یازدهم) به شما ارائه میشود. در این درس درباره سبک عراقی و ویژگیهای شعر و نثر فارسی در قرنهای 7، 8 و 9 صحبت میشود.
متن درس 4 علوم و فنون یازدهم
ویژگیهای سبک عراقی
الف) شعر
ویژگیهای شعر این دوره در سه قلمرو عبارت اند از:
۱- زبانی
برخی از ویژگیهای زبانی شعر این دوره عبارت اند از:
- چهارچوب زبان همان چهارچوب فارسی قدیم یعنی زبان سبک خراسانی است که تا حدودی مختصات جدید یافته است؛
- لغات فارسی اصیل قدیم کم شده و جای آنها را لغات عربی گرفته است؛
- «می» اندک اندک جای «همی» را گرفته است؛
- «در» به جای «اندر» در حال جایگزین شدن است و نیز واژههای « ایدون، ایدر، اَبا، اَبَر و …» بسیار اندک به کار میروند؛
- به کارگیری حرف نشانه «مَر» در کنار مفعول جمله کم شده است.
اساساً مهم ترین ویژگیهای زبانی سبک عراقی همین درهم آمیختگی مختصات نو و کهن است که گاهی در یک شعر کوتاه نیز در کنار هم دیده میشود.
۲- ادبی
برخی از ویژگیهای ادبی شعر این دوره عبارت اند از:
- در شعر این دوره کاربرد غزل بیشتر شد و جایگاه تخلّص در انتهای آن تثبیت گردیده است؛
- توجّه به علوم ادبی از جمله «بیان» و «بدیع» بیشتر شده است.
- شعر این دوره از دربار خارج شده؛ قصیده از رونق افتاد و غزل عارفانه و عاشقانه رواج مییابد.
۳- فکری
برخی از ویژگیهای فکری شعر این دوره به شرح زیرند:
- فکر نیز در این دوره با تأثیرپذیری از مسایل سیاسی و اجتماعی دستخوش تغییر شده است؛ مثلاً در دوره خراسانی، معشوق شاعر، زمینی و دستیافتنی بود؛ ولی در شعر این دوره، مقام معشوق اندک اندک متعالی میگردد، تا آنجا که گاه با معبود یکی میشود.
- بعد از حمله مغول و خدشه دار شدن غرور و احساسات ملی ایرانیان، نیاز به سخنان آرام بخش و توجه به امور اخروی بیشتر میشود و همچنین باعث رواج بیشتر تصوّف میگردد و برخی اندیشهها، از جمله بی اعتباری دنیا و اعتقاد به قضا و قدر رواج بیشتری مییابند.
- پرهیز از زُهد ریایی، توجّه به صفا و پالایش درون، برتری عشق بر عقل و امثال آنها مفاهیم و اندیشههای شعر این دوره را رقم میزنند.
مقایسه ویژگیهای فکری سبک خراسانی و عراقی
| خراسانی | عراقی |
| ستایش خرد | ستایش عشق |
| شادی گرایی | غم گرایی |
| وصال | فراق |
| واقع گرایی یا توجّه به دنیای بیرون | ذهن گرایی یا توجّه به دنیای درون |
| رواج روحیه پهلوانی و حماسی | رواج روحیه عرفانی و اخلاقی |
| باور به اختیار و اراده | باور به قضا و قدر |
| زمینی بودن معشوق | آسمانی بودن معشوق |
| بازتاب اندک علوم در شعر | بازتاب بیشتر علوم در شعر |
ب) نثر
1- زبانی
در این قلمرو ویژگیهای زیر شاخص ترند:
- نثر فنی کم کم در قرن هفتم ضعیف میشود و در قرن هشتم با سیطره تیموریان بر ایران از میان میرود، تا آنجا که نثر ساده در اکثر کتابهای این دوره جای نثر فنی را میگیرد. در قرن ششم چنین مرسوم بود که برخی نویسندگان، آثار موجود را که به نثری ساده بود، به نثر فنی بازمینوشتند. در این دوره (قرن هفتم و هشتم) برخی نویسندگان، کتابهای مشکل را به زبان ساده بازنویسی میکردند؛ چنانکه ملاحسین واعظ کاشفی کلیله و دمنه را به انشای دوره خود بازگرداند و آن را انوار سُهیلی نامید.
- تاریخ نویسی در این دوره به اسلوب ساده رواج مییابد، هر چند نمونههایی با نثر پیچیده نیز در میان تاریخهای این دوره یافت میشود. در مقدمه کتاب ظفرنامه شامی، که قدیمیترین تاریخ نوشته شده درباره تیمور است، میخوانیم: امیر تیمور به من دستور داد که ساده بنویسم؛ به طوری که عامه مردم بفهمند. تاریخ نویسی از همان اوایل دوره مغول، به سبب علاقۀ شدید آنان به ثبت وقایع مربوط به پدران و اجدادشان شروع شد و در دوره تیموری هم ادامه یافت. حاشیه نویسیهای متعددی نیز به نثر ساده بر تاریخهای قدیم انجام گرفت. البته باید توجّه داشت که این سادگی نثر همه جا یکسان نیست و نثر ساده این دوره را نمیتوان فصیح و بلیغ دانست.
- از دیگر ویژگیهای نثر این دوره ورود لغات قبایل مختلف ترک و مغول به زبان فارسی است که در دوره تیمور سرعت رشد آن بیشتر شد؛ امّا این جریان در زبان فارسی دیری نپایید. سلطان حسین بایقرا و امیرعلی شیر نوایی در حوزه ادبی هرات ترکیگویی و ترکینویسی را تشویق میکردند و خود امیرعلی شیر نوایی چند کتاب از جمله «مُحاکمه اللغتَین» را به ترکی نوشت و ظهیر الدّین بابر هم «بابرنامه» را به ترکی نوشت. نمونهای از این کلمات دخیل که هنوز هم در زبان فارسی استعمال دارند، عبارت اند از: ییلاق و قشلاق (سردسیر و گرمسیر)، قشون (ارتش) و یورش (هجوم).
- به وجود آمدن سستی و ضعف در ساخت دستوری جملات نثر از ویژگیهای دیگر این دوره است.
۲- ادبی
- در اندیشه ادیبان این دوره، صنایع ادبی جای تعمّق و تفکّر را گرفت؛ امّا چون استعدادهای بزرگی در این عرصه ندرخشیدند، در کتابهای مصنوع و متکلّف بیشتر به ظاهرسازی و به صنایعی مثل استعارات دور از ذهن و آوردن سجعهای متوالی و بی روح روی آوردند.
۳- فکری
- به علّت کشتن یا متواری ساختن فضلا و نابودی کتابخانهها، از صحّت و اتقان مطالب کاسته شد و ضعف و انحطاط فکری این دوره را فرا گرفت.
- همچنین به علّت نبودن استادان بزرگ و از بین رفتن مراکز علمی، تحقیق و تتبّع در بین علما و ادیبان سستی یافت.
- مدّعیان عرفان هم که به اقتضای زمانه با مغولان کنار آمده بودند، اندک اندک اصالت خود را از دست دادند و به درسی کردن عرفان و شرح اصطلاحات و پیچیده جلوه دادن مفاهیم آن پرداختند؛ در نتیجه در این دوره، کتاب عرفانی مهمی به نثر نوشته نشد.
چند نکته تکمیلی درس چهارم علوم و فنون یازدهم
ما در این مقاله، به بررسی درس سبک عراقی، موضوع درس 4 علوم و فنون یازدهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با سبک عراقی و سبک شناسی قرن هفتم، هشتم و نهم، در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون یازدهم میتوانید؛ به سایت دفتر تالیف کتابهای فارسی مراجعه کنید.
همچنین ما، علاوه بر متن درس چهارم علوم و فنون یازدهم، متن و توضیحات درسهای دیگر کتاب علوم و فنون یازدهم را در سایت فارسی 100 قرار دادهایم. برای دسترسی به دانشنامه مقالههای پایه یازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
