درس 4 علوم و فنون دوازدهم

درس سبک شناسی قرن های دوازدهم و سیزدهم، درس 4 علوم و فنون دوازدهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 3 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 4 علوم و فنون 3 در امتحان نهایی علوم و فنون دوازدهم و آزمون سراسری است.

آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.

در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس سبک شناسی قرن های دوازدهم و سیزدهم فنون دوازدهم (درس چهارم علوم و فنون دوازدهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره سبک شناسی قرن های دوازدهم و سیزدهم و ویژگی‌های شعر و نثر این دوره، صحبت می‌شود.

متن درس 4 علوم و فنون دوازدهم

چنان که خواندیم، سبک بازگشت تغییر و تحول چندانی در شیوه ها و ویژگی های سخن به وجود نیاورد. بلکه بازگشتی به دوره های خراسانی و عراقی بود. از آنجا که ویژگی های این دو سبک در پایه های دهم و یازدهم بیان شده است در اینجا به بررسی سبک دوره بیداری می پردازیم.

الف) سبک شعر

سطح زبانی

سادگی و روانی از بارزترین شاخصه های زبان شعر عصر بیداری است. شعر این دوره به دلیل موقعیت اجتماعی و انقلابی، برای عامه مردم قابل فهم است. توجه به مردم و استفاده از شعر برای آگاه سازی آنان در این دوره، سبب شده بود که شاعران شعر را متناسب با زبان و فهم مردم عادی، محاوره ای بیان کنند. شعر در این دوره عمومیت یافت و به عنوان زبان برنده نهضت در اختیار روزنامه ها قرار گرفت.

گروهی مانند ملک الشعرا بهار و ادیب الممالک فراهانی با آگاهی از سنت های ادبی به زبان پرصلابت گذشته وفادار ماندند و گروهی دیگر به زبان ساده و صمیمی کوچه و بازار روی آوردند و از واژه ها و اصطلاحات موسیقی عامیانه و حتی واژه های فرنگی بهره بردند؛ سید اشرف الدین گیلانی و عارف قزوینی از این دسته اند.

در شعر برخی از شاعران این دوره توجه به واژگان کهن مشاهده می شود. کاربرد واژه هایی مثل بادافره، خلیدن، گلخن و… از این دست هستند.

دایره واژگانی شعر علاوه بر آنچه در گذشته بود، با توجه به ارتباط با اروپا و ظهور علوم و فنون جدید، گسترش یافت و بسیاری از واژه های نو و فرنگی از جمله واژه ها و اصطلاحات انگلیسی، روسی، فرانسوی و ترکی وارد شعر شد.

یکی دیگر از ویژگی های زبانی، کم توجهی کاربرد جمله ها و ترکیب های زبانی در شعر دوره بیداری است که عوامل زیر در آن نقش داشته اند:

1. اغلب شاعران صرفا به محتوا گرایش داشتند؛
2. برخی شاعران تسلط کافی برای ادبیات کهن نداشتند؛
3. شاعران برای آگاه سازی مردم و انتشار آثار در روزنامه ها ناگزیر بودند به شتاب شعر بسرایند.

سطح ادبی

قالب های شعری در عصر بیداری کم و بیش مانند گذشته ادامه یافت و تغییر چندانی نداشت. توجه به قالب های قصیده و مثنوی در شعر ملک الشعرا بهار و ادیب الممالک فراهانی بیشتر است؛ اما دیگر شاعران این دوره که به زبان مردم کوچه و بازار شعر می گفتند، به قالب هایی مثل مُستزاد و چهارپاره و نیز سرودن ترانه و تصنیف رغبت بیشتری داشتند. این گرایش به قالب های کم کاربرد یا نوین به تدریج زمینه را برای ظهور شعر نو فراهم کرد.

شاعرانی که بیشتر به زبان مردم عادی شعر می گفتند، به آرایه های بیانی و بدیعی و سنت های ادبی کمتر پایبند بودند و شعر را وسیله ای برای بیان مقاصد خود می دانستند. شاعران دوره بیداری تخیلات سُرایندگان پیشین را در نظر داشتند و گاه با تأثیرپذیری از اوضاع اجتماع نوآوری هایی در عرصه تخیل پدید آوردند. نمونه این تخیلات را در پاره ای از اشعار میرزاده عشقی می توان دید.

از نظر موسیقی و عروض نیز گروه سنت گرا بسیار پایبند به سنت های ادبی بودند؛ اما گروهی که مطابق زبان کوچه و بازار شعر می سرودند، پایبندی و التزام کمتری به آن داشتند.

سطح فکری

شعر مشروطه همراه با تغییرات زمانه از نظر درون مایه نیز تحول چشمگیری داشت و به موازات حضور مردم در سیاست و اجتماع، مضامین و اندیشه های تازه به شعر وارد شد. نگرش شاعران و نویسندگان نسبت به جهان بیرون تغییر یافت و از کلی نگری و ذهنیت گرایی به جزئی نگری و عینیت گرایی تغییر کرد.

مضامین کلی و ذهنی، مسائل اخلاقی، عارفانه سرایی و غزل گویی که با ساخت فرهنگ و جامعه گذشته ما هماهنگ بود، تا حد زیادی کارایی خود را از دست داد و مضامین سیاسی، اجتماعی و وطنی رونق یافت. شاخص ترین درون مایه های شعر عصر بیداری عبارت اند از:

• آزادی: مفهوم آزادی در شعر این دوره، مترادف با مفهوم دموکراسی غربی است و مبین این معناست که مردم علاوه بر اینکه حقوق و آزادی های فردی دارند، در جامعه و سرنوشت سیاسی و اقتصادی خود نیز دارای حق و اختیار هستند.
• وطن: وطن به عنوان سرزمینی که مردمی با مشترکات قومی، فرهنگی و زبانی در آن زندگی می کنند، در این دوره وارد شعر و ادبیات فارسی شد و بسیار مورد توجّه بزرگانی مانند ملک الشعرا بهار، علامه دهخدا و ادیب الممالک فراهانی قرار گرفت.
• قانون: بر پایه مشاهداتی که اروپارفتگان و روشن فکران از ملل متمدن و قانونمند داشتند، مضمون قانون و قانون مداری در سخن شاعران و نویسندگان راه یافت و بنیادی ترین تفکر و خواست مشروطه خواهان گردید.
• تعلیم و تربیت جدید: با ظهور مطبوعات و گسترش آن در جامعه، آگاهی همگانی افزایش یافت و لزوم تعلیم و تربیت عمومی با نگاه جدید آن، مورد توجه مردم قرار گرفت. شاعران نیز به این موضوع توجه کامل داشتند.
• توجه به مردم: از بارزترین ویژگی های ادبیات دوره بیداری توجه به مردم است. شاعران در این دوره به انعکاس خواست ها و علایق توده مردم پرداختند. نیازها و کاستی های محرومان جامعه را موضوع سخن خود قرار دادند و به دفاع از کارگران و ضعیفان توجه داشتند. ابوالقاسم لاهوتی و فرخی یزدی از شاخص ترین شاعران این حوزه اند. همچنین جایگاه زنان در اجتماع نیز مورد توجه شاعران عصر بیداری قرار گرفت.
• دانش ها و فنون نوین: ضرورت های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، موجب توجه به دانش ها و فنون جدید شد و در کنار دیگر روشن فکران، شاعران هم به این موضوع پرداختند و مضامین و اصطلاحات و واژگان مربوط به آن، در سخنشان فراوان به چشم می خورد.

این ویژگی ها را در شعر زیر می توان یافت:

آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی، / دست خود ز جان شستم از برای آزادی

تا مگر به دست آرم دامن وصالش را / می دوم به پای سر در قفای آزادی

در محیط طوفان زا ماهرانه در جنگ است / ناخدای استبداد با خدای آزادی

دامن محبّت را گر کنی ز خون رنگین / می توان تو را گفتن پیشوای آزادی

فرخی ز جان و دل می کند در این محفل / دل نثار استقلال جان فدای آزادی

فرخی یزدی

ب) سبک نثر

از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پدید آمدن مشروطیت نثر فارسی که از زمان قائم مقام فراهانی تا حدودی از پیچیدگی فاصله گرفته بود، به سمت سادگی و روانی پیش رفت و لغات دشوار در آن کمتر شد. درونمایه نثر نیز که در سال های نزدیک به انقلاب مشروطه، آزادی و آزادی خواهی، سنت شکنی و تجددخواهی بود، در این دوره با لحنی آرام‌تر ادامه یافت.

ویژگی های نثر

سطح زبانی؛ در نثر این دوره واژه ها و ترکیب های عربی ناآشنا کمتر می شود و به دلایل گوناگون بسیاری از لغات انگلیسی، ترکی، فرانسوی و … به نثر فارسی وارد می شود و برخلاف نثر دوره های پیش، عبارت های وصفی دور و دراز و لفظ پردازی های بیجا در نامه ها و نوشته ها کاهشی آشکار می یابد.

نثر این دوره ساده و قابل فهم است. در ساختار و ترکیب دستوری کلام نیز جمله ها درست تر و با طبیعت زبان هم آهنگ تر می شود.

سطح ادبی؛ نثر فارسی حتی پیشتازتر از شعر فارسی در دوره بیداری قید و بندهای نثر مصنوع و فنی را کنار می گذارد و گزارشی و ساده می شود. صنایع ادبی از نثر جدا می شود و نثر در خدمت بیان خواست و آمال مردم به شکلی پویا ظاهر می گردد.

یکی از ضعف های تکنیکی در اغلب داستان های دوران مشروطه، حضور راوی سوم شخص در بعضی صحنه های داستان و سخن گفتن او با خواننده است که امروزه کاربرد چندانی ندارد. اکثر نویسندگان این دوره، داستان را مطابق ذوق عامه مردم می نوشتند و سبک نویسندگی آنان مطابقت کاملی با ادبیات داستانی جدید نداشت.

سطح فکری؛ به طور کلی درون مایه هایی که برای شعر دوره بیداری بیان شد، در نثر نیز مورد توجّه نویسندگان بوده است. نثر در دوران مشروطه با ویژگی هایی چون نوگرایی، تجددخواهی و آزادی طلبی و با هدف تأثیر بر عامه مردم گسترش یافت؛ بنابراین محتوای انواع نثر، معطوف به همین درون مایه ها بود.

از شاخه های ارزنده ای که در نثر عصر بیداری چشم نواز است، طنز سیاسی  اجتماعی است. دشمنی با استعمار و استبداد نیز یکی از موضوعاتی بود که در نثر روزنامه ای بسیار مورد توجّه قرار گرفت. بسیاری از نثرهای دوره بیداری به ویژه نثر داستانی به موضوع تنفّر از خرافات می پردازد. حقوق مدنی زنان از جمله موضوعاتی است که در کنار تعلیم و تربیت نوین و همگانی بسیار مورد توجّه نویسندگان بوده است.

چند نکته تکمیلی درس چهارم علوم و فنون دوازدهم

ما در این مقاله، به بررسی درس سبک شناسی قرن های دوازدهم و سیزدهم، موضوع درس 4 علوم و فنون دوازدهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با سبک شناسی قرن های دوازدهم و سیزدهم، در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون دوازدهم می‌توانید؛ به سایت دفتر تالیف کتاب‌های فارسی مراجعه کنید. 

همچنین ما، علاوه بر متن درس چهارم علوم و فنون دوازدهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون دوازدهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای دسترسی به دانشنامه مقاله‌های پایه دوازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.