شهریور
پایه یازدهم، قلمرو ادبی
درس 3 علوم و فنون یازدهم
درس تشبیه، درس 3 علوم و فنون یازدهم را خواندهاید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 2 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 3 علوم و فنون 2 در امتحان نهایی علوم و فنون یازدهم و آزمون سراسری است.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینهای برای بهرهگیری دانشآموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کردهایم.
در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونههایی درباره درس تشبیه فنون یازدهم (درس سوم علوم و فنون یازدهم) به شما ارائه میشود. در این درس درباره آرایه تشبیه و انواع آن با ذکر مثال صحبت میشود.
متن درس 3 علوم و فنون یازدهم
درس تشبیه
شاعران و نویسندگان به زبان، نگاه زیباشناسانه دارند. آنها معانی ذهنی خود را با استفاده از آرایشهای لفظی و معنوی و عناصر علم بیان به اشکال گوناگون به دیگران منتقل میکنند و کلام ساده و عادی را به سخنی ادبی و هنری تبدیل میکنند؛ برای مثال هنرمند ادیب بارش باران و طلوع خورشید را با چنین عباراتی بیان میکند:
| سخن عادی | سخن ادبی |
| باران بارید. | ۱- ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست. ۲- مروارید باران از چشم ابر چکید. ۳- بهاران که شاباش ریزد سپهر / به دامان گلشن ز رگبارها |
| خورشید طلوع کرد. | ۱. گل خورشید شکفت. ۲. پادشاه مشرق چهره نمود. ۳. خسرو خاور علم بر کوهساران زد. |
از نظر ادبی شیوههای گوناگونی برای آفرینش تخیّل و بیان معنا وجود دارد که مهمترین آنها چهار آرایه تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه هستند و آنها را در حوزه علم بیان بررسی میکنند.
اکنون این جمله را با هم میخوانیم:
دانا چو طبلۀ عطار است؛ خاموش و هنرنمای.
(گلستان سعدی)
در این نمونه سعدی با همانند کردن دانا و طبله عطار، آن دو را به هم تشبیه کرده است و ویژگیهای خاموشی و هنرنمایی را در آنها مشترک میبیند و این شباهت را برای مخاطب «تشبیه» محسوستر و زیباتر بیان میکند. ادّعای همانندی میان دو یا چند چیز را آرایه «تشبیه» مینامند. بهره گیری از تشبیه، سخن را خیال انگیز میکند.
در بیت زیر هم آرایه تشبیه را مشاهده میکنید:
صدهزاران دام و دانه است ای خدا / ما چو مرغان حریص بی نوا
(مولوی)
هر تشبیه ریشه در نوع نگاه و تفکّر گوینده دارد و آنچه موجب زیبایی تشبیه میشود، وجه شباهتی است که شاعر و نویسنده به آن دست یافته است.
تشبیه چهار پایه یا رکن دارد:
۱– مشبّه: در مصراع زیر: «ایّام گل» پدیدهای است که آن را به پدیدهای دیگر مانند میکنیم؛ مثل
ایاّم گل چو عمر به رفتن شتاب کرد.
(حافظ)
۲– مشبّهٌ به: پدیدهای است که مشبّه را به آن مانند میکنیم؛ مثل «گل» در مصراع زیر:
تو همچون گل ز خندیدن لبت با هم نمیآید.
(سعدی)
۳– وجه شبه: ویژگی یا صفت مشترک میان مشبّه و مشبّهٌ به است که در مشبّهٌ به پررنگتر و آشکارتر است؛ مانند «کریم» در مصراع زیر:
گرت ز دست برآید چو نخل باش، کریم
(گلستان سعدی)
۴– ادات تشبیه: واژهای است که آن را برای بیان شباهت میان دو پدیده به کار میبریم. واژههای: چو، و «چون» مثل، مانند، گویی، همچون، به سان، به کردار و… از این دسته اند؛ برای مثال در بیت زیر «وش» ادات تشبیه اند.
پایههای اصلی تشبیه: مشبه، مشبه به
این زبان چون سنگ و هم آهن وش است / و آنچه بجهد از زبان، چون آتش است
(مولوی)
چهار رکن تشبیه را در مثالهای زیر مشخص میکنیم:
بلم آرام چون قویی سبکبار / به نرمی بر سر کارون همیرفت
(فریدون توللی)
شب در تمام پنجرههای پریده رنگ
مانند یک تصوّر مشکوک
پیوسته در تراکم و طغیان بود.
(فروغ فرخزاد)
و او به شیوه باران پر از طراوت تکرار بود.
(سهراب سپهری)
انواع تشبیه از نظر پایهها (ارکان)
تشبیه را بر اساس این چهار پایه میتوان به دو دسته تقسیم کرد: گسترده و فشرده.
الف) گسترده
از میان رکنهای تشبیه، ذکر مشبّه و مشبّه به ضروری است؛ امّا وجه شبه و ادات تشبیه را میتوان حذف کرد. به تشبیهی که چهار رکن یا سه رکن را در خود داشته باشد، تشبیه گسترده میگویند؛ نمونههای زیر از این نوع هستند:
زندگی آتشگهی دیرنده پا برجاست
گر بیفروزیش، رقص شعله اش در هر کران پیداست
ور نه، خاموش است و خاموشی گناه ماست.
(سیاوش کسرایی)
در شعر بالا سه رکن تشبیه وجود دارد و ادات تشبیه حذف شده است. مثالهای دیگر:
نامت در چشمانم / چون لاله، سرخ / چون نسترن، سپید / و مثل سرو، سبز میایستد.
(منوچهر آتشی)
سینه باید گشاده چون دریا / تا کند نغمهای چو دریا ساز
(هوشنگ ابتهاج)
در تشبیههای بالا هر چهار رکن تشبیه وجود دارد.
ب) تشبیه فشرده (بلیغ)
تشبیهی که فقط دو رکن اصلی یعنی مشبّه و مشبّه به دارد، تشبیه فشرده است. در عبارت:
ای مهتر، آفتاب چراغ آسمان است و تو چراغ زمینی، آفتاب چراغ دنیاست، تو چراغ دینی.
(کشف الاسرار میبدی)
حذف وجه شبه و ادات تشبیه، تشبیه را خلاصه کرده است. به این نوع تشبیه، تشبیه بلیغ نیز میگویند. این تشبیه کلام را ادبی تر و زیباتر میکند.
تشبیه فشرده گاه به صورت اضافی (مضاف و مضاف الیه) و گاه به صورت غیر اضافی به کار میرود (تشبیههای غیراضافی معمولاً به صورت جمله اسنادی هستند)؛ برای مثال:
کیمیای سعادت (اضافی)
سعادت، کیمیا است. (غیراضافی)
در مثالهای زیر:
دست از مس وجود چو مردان ره بشوی / تا کیمیای عشق بیابی و زر شوی
(حافظ)
آتش خشم اوّل در خداوند خشم افتد؛ پس آنگه زبانه به خصم رسد یا نرسد.
(گلستان سعدی)
وجود به مس، عشق به کیمیا و خشم به آتش در ترکیبهایی اضافی مانند شده اند.
تو سرو جویباری، تو لاله بهاری / تو یار غمگساری، تو حور دلربایی
(فرخی سیستانی)
در این بیت نیز معشوق به سرو، لاله و حور تشبیه شده است. چند نمونه دیگر از این نوع تشبیه در ادامه آمده است:
گویند روی سرخ تو سعدی که زرد کرد؟ / اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم
(سعدی)
نگارش دهد گلبُن جویبار / در آیینه آب رخسارها
(علّامه طباطبایی)
مادری دارم بهتر از برگ درخت/ دوستانی بهتر از آب روان / و خدایی که در این نزدیکی است.
(سهراب سپهری)
تلمیذ بی ارادت عاشق بی زر است و رونده بی معرفت مرغ بی پر
(گلستان سعدی)
چند نکته تکمیلی درس سوم علوم و فنون یازدهم
ما در این مقاله، به بررسی درس تشبیه، موضوع درس 3 علوم و فنون یازدهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با آرایه تشبیه و انواع آن، در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون یازدهم میتوانید؛ به سایت دفتر تالیف کتابهای فارسی مراجعه کنید.
همچنین ما، علاوه بر متن درس سوم علوم و فنون یازدهم، متن و توضیحات درسهای دیگر کتاب علوم و فنون یازدهم را در سایت فارسی 100 قرار دادهایم. برای دسترسی به دانشنامه مقالههای پایه یازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
