شهریور
پایه دوازدهم، دانشنامه علوم و فنون ادبی دوازدهم، قلمرو ادبی
درس 3 علوم و فنون دوازدهم
درس مراعات نظیر، تلمیح و تضمین، درس 3 علوم و فنون دوازدهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 3 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 3 علوم و فنون 3 در امتحان نهایی علوم و فنون دوازدهم و آزمون سراسری است.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.
در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس مراعات نظیر، تلمیح و تضمین فنون دوازدهم (درس سوم علوم و فنون دوازدهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره آرایه های مراعات نظیر، تلمیح و تضمین و ویژگی‌های آنها، صحبت می‌شود.
متن درس 3 علوم و فنون دوازدهم
بدیع در لغت به معنی تازه و نو است. در ادب فارسی به مجموعه آرایه هایی گفته می شود که بر زیبایی لفظی و معنایی سخن می افزایند؛ چه آنها که با تغییرات آوایی و موسیقایی سر و کار دارند؛ مثل: سجع، جناس، ترصیع و… که در حوزه بدیع لفظی از آنها سخن به میان آمد و چه آنها که از لطف تعبیر و زیبایی معنی به وجود می آیند؛ مانند: اغراق، ایهام، تضاد و… که در حوزه آرایه های معنوی جای می گیرند. در این مقاله به معرفی برخی از مهم ترین آرایه های بدیع معنوی خواهیم پرداخت.
مراعات نظیر (تناسب)
در لغت مراعات به معنی تناسب ها و هماهنگی هاست و در اصطلاح ادبی آوردن واژه هایی در سخن است که با هم ارتباط معنایی (غیر از تضاد) داشته و یادآور یکدیگر باشند. زیبایی آفرینی مراعات نظیر در تعامل واژه هاست که خواننده از دریافت این ارتباط معنایی لذت می برد. به نمونه های زیر توجه کنید:
من مسلمانم،
قبله‌ام یک گل سرخ
جانمازم چشمه، مُهرم نور
دشت سجادۀ من
سهراب سپهری
در این شعر واژه‌های مسلمان، قبله، جانماز، مهر و سجاده ارتباط معنایی دارند. می توان گفت زیبایی و تناسب معنایی که در شعر وجود دارد، از هم نشینی این واژه ها به وجود آمده است.
بیستون کندن فرهاد نه کاری است شگفت / شور شیرین به سر هر که فتد، کوهکن است
همای شیرازی
همان گونه که مشاهده می کنید، در بیت، واژه کوهکن با فرهاد، شیرین و بیستون تناسب دارد و تعامل معنایی این واژگان موجب زیبایی و تأثیرگذاری شعر شده است. نمونه هایی دیگر:
هر کاو نظری دارد با یار کمان ابرو / باید که سپر باشد پیش همه پیکان ها
سعدی
چترها را باید بست
زیر باران باید رفت.
سهراب سپهری
شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل / کجا دانند حال ما سبکباران ساحل ها؟
حافظ
سر من مست جمالت، دل من دام خیالت / گهر دیده نثارت کف دریای تو دارد
مولوی
گرچه گاهی شهابی
مشق های شب آسمان را
زود خط می زد و محو می شد
باز در آن هوای مه آلود
پاک کن هایی از ابر تیره
خط خورشید را پاک می کرد.
قیصر امین پور
تلمیح
در لغت به معنی اشاره کردن با گوشه چشم است و در اصطلاح ادبی، آن است که سخنور در کلام خویش، به داستان، آیه، حدیث و مثل اشاره کند. تلمیح، گنجاندن یک مفهوم بلند در سخنی کوتاه است که معانی بسیار را در کمترین واژه ها جای می دهد و این ایجاز از جهت هنری بسیار مهم و قابل توجّه است. به بیت زیر توجه کنید:
گفت آن یار کز او گشت سرِ دار بلند / جرمش این بود که اسرار هویدا می کرد
حافظ
شاعر با یادآوری داستان بر دار کردن حسین بن منصور حلاج، (عارف بزرگ قرن چهارم) بر موسیقی معنایی کلام افزوده است. نمونه های دیگر:
این مه که چون منیژه لب چاه می نشست / گریان به تازیانه افراسیاب رفت
فریدون مشیری
در این بیت شاعر با آوردن واژه منیژه، تمام داستان بیژن و منیژه را در ذهن خواننده تداعی می کند و یادآوری داستان سبب لذت بیشتر خواننده می گردد.
یار بی پرده از در و دیوار / در تجلّی است یا اولی الابصار
هاتف اصفهانی
این بیت به آیه 115، سوره بقره تلمیح دارد: «فَأَینَما تُوَلّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله».
نمونه هایی دیگر:
نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت / متحیّرم چه نامم شه ملک لا فتی را
شهریار
شاعر در این نمونه به حدیث «لا فتی الّا علی، لا سیف الّا ذوالفقار» اشاره کرده است.
چون جواب احمق آمد خامشی / این درازی در سخن چون می کشی
مولوی
شاعر در این بیت به مثل معروف «جوابُ الاحمقِ السکوتُ»، اشاره کرده است.
عشرتی دارم به یاد روی آن گل در قفس / عشق افکنده است با یوسف به یک زندان مرا
رهی معیری
مجنون که به دیوانه گری شهره شهر است / در دشت جنون همسفر عاقل ما بود
فرخی یزدی
جانم ملول گشت ز فرعون و ظلم او / آن نور روی موسی عمرانم آرزوست
مولوی
یا رب این آتش که بر جان من است / سرد کن زان سان که کردی بر خلیل
حافظ
لازمه دریافت معنی و زیبایی تلمیح یا شرط لذت بردن از این آرایه، آشنایی با آن داستان، آیه و حدیث است.
تضمین
در لغت به معنی ضمانت کردن و متعهد شدن به انجام کاری است. در علم بدیع، آوردن آیه، حدیث، مصراع، بیت، یا سخن دیگری را در شعر یا کلام تضمین گویند. در تضمینِ شعر یا سخن دیگران، گاه به نام آن شاعر یا نویسنده اشاره شده و گاه نیز نام او به دلیل شهرت نیامده است.
شاعر با استفاده از سخن دیگران یا آیه و حدیث می تواند مقصود خود را بهتر بیان کند و با ایجاد تنوع در ذهن خواننده، سبب التذاذ وی گردد، همچنین آگاهی خود را از موضوعات مختلف به بهترین وجه نشان دهد. به نمونه های زیر توجه کنید:
حافظ از جور تو، حاشا که بگرداند روی / «من از آن روز که در بند تواَم، آزادم»
حافظ در این بیت مصراعی از بیت سعدی را تضمین کرده است.
خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم / کز نسیمش «بوی جوی مولیان آید همی»
همچنین حافظ در این بیت یک مصراع از شعر رودکی را تضمین کرده است.
بهر این فرمود رحمان ای پسر / «کلّ یومٍ هو فی شأن» ای پسر
مولوی
مولوی برای بهتر ادا کردن مقصود خویش، آیه ای از قرآن را تضمین کرده است و موجب تنوع کلام شده است. به نمونه های دیگر توجه کنید:
درویش بی‌معرفت نیارامد تا فقرش به کفر انجامد؛ «کادَ الفقرُ أن یکونَ کفرًا »
سعدی
سعدی این حدیث را در سخن خویش تضمین کرده است. او با استفاده از این حدیث به بهترین شکل، ارتباط بین کفر و فقر را نشان داده است.
چه زنم چو نای هر دم ز نوای شوق او دم؟ / که لسان غیب، خوش تر بنوازد این نوا را
«همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی / به پیام آشنایی، بنوازد آشنا را»
شهریار
شهریار در اثنای غزلش، بیتی را عینا از حافظ تضمین کرده است. در نمونه زیر:
مه من نقاب بگشا ز جمال کبریایی / که بتان فروگذارند اساس خودنمایی
شده انتظارم از حد، چه شود ز در درآیی؟ / «ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی
چه کنم که هست اینها گل باغ آشنایی»
هاتف اصفهانی بیتی از غزل فخرالدین عراقی را تضمین کرده است.
چند نکته تکمیلی درس سوم علوم و فنون دوازدهم
ما در این مقاله، به بررسی درس مراعات نظیر، تلمیح و تضمین، موضوع درس 3 علوم و فنون دوازدهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با آرایه های مراعات نظیر، تلمیح و تضمین، در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون دوازدهم می‌توانید؛ به سایت دفتر تالیف کتاب‌های فارسی مراجعه کنید.
همچنین ما، علاوه بر متن درس سوم علوم و فنون دوازدهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون دوازدهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای دسترسی به دانشنامه مقاله‌های پایه دوازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
