شهریور
پایه دوازدهم، دانشنامه علوم و فنون ادبی دوازدهم، قلمرو ادبی
درس 2 علوم و فنون دوازدهم
درس پایه های آوایی ناهمسان، درس 2 علوم و فنون دوازدهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 3 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 2 علوم و فنون 3 در امتحان نهایی فارسی دوازدهم و آزمون سراسری است.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.
در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس پایه های آوایی ناهمسان (درس دوم علوم و فنون دوازدهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره نوع دیگری از تقطیع و جداسازی وزن ابیات به صورت ناهمسان صحبت می‌شود و نمونه‌های مختلفی بررسی می‌شوند.
متن درس 2 علوم و فنون دوازدهم
سال گذشته با اوزان همسان که از تکرار یکنواخت یک پایهٔ آوایی و اوزان همسان دولَختی که از تکرار متناوب دو پایه یا رکن حاصل می‌شود، آشنا شده‌ایم؛ در قلمرو شعر فارسی، وزن و موسیقی سروده‌ها، همواره از نوعی نظم آهنگین و موسیقی همسان پیروی نمی‌کنند؛ بلکه در شعر فارسی، اوزان دل‌نشین و گوش‌نوازی وجود دارد که نظمی ناهمسان دارند. در این‌گونه وزن‌ها، «وزن واژه‌ها» ناهمگون و غیرتکراری‌اند.
به آهنگ خوانشِ بیت زیر، توجّه کنید:
درد عشقی کشیده‌ام که مپرس / زهر هجری چشیده‌ام که مپرس
حافظ
پس از خوانش درست بیت و درک موسیقی و آهنگ آن، مرز پایه‌ها را مشخّص نموده‌ایم و از طریق آهنگ پی‌برده‌ایم که پایه‌های آوایی بیت‌دارای نظمی ناهمسان است.
اکنون پس از تعیین پایه‌های آوایی، همین بیت را با وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی آن می‌نویسیم.
پس از تعیین مرز پایه‌ها و قراردادن وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی، می‌بینیم که پایه‌های آوایی این بیت، نظم و چینشی ناهمسان دارند و تکرار نشده‌اند. هر مصراع این بیت از سه پایهٔ آوایی ناهمسان «فاعلاتن مفاعلن فعلن» تشکیل شده است. وزن این بیت «فاعلاتن مفاعلن فعلن» است.
اگر هجاهای بیت را به‌گونه‌ای دیگر بُرش بزنیم، تناسبِ آهنگ و نظم موسیقایی بیت از دست می‌رود. درکِ خوش‌آهنگی و دل‌نشینی موسیقی شعر، به تربیت هوش موسیقایی و حافظهٔ شنیداری ما وابسته است. به پایه‌های آوایی بیت زیر توجّه کنید:
به حُسن خُلق و وفا کس به یار ما نرسد/ تو را در این سخن انکار کار ما نرسد
حافظ
پس از خواندن درست بیت و درک پایه‌های آوایی، درمی‌یابیم که این بیت از چهار پایهٔ آوایی تشکیل شده است. پایه‌های آوایی، وزن‌واژه‌ها و نشانه‌های هجایی این بیت به‌صورت ناهمسان آمده‌اند. این بیت از چهار پایهٔ آوایی ناهمسان «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن» تشکیل شده است. وزن این بیت «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن» است. با کمی دقّت درمی‌یابیم که پایه‌های آوایی این بیت را نمی‌توان به دسته‌های همسان «تک‌پایه‌ای» یا «دولخَتی» جدا کرد.
بنابراین نخست، با توجه به درک آهنگ و موسیقی بیت، پایه‌ها را مشخص و وزن شعر را تعیین می‌کنیم؛ امّا اگر از طریق حافظۀ شنیداری نتوانستیم وزن شعر را مشخص کنیم، هجاهای بیت را به‌صورت تکراری یا همسان یک‌پایه‌ای دسته‌بندی می‌کنیم؛ در صورتی که نظمی همسان حاصل نشد، آن را با نظم همسان دولَختی می‌سنجیم؛ یعنی هجاها را به‌صورت 4 تایی 3 تایی یا 3 تایی 4 تایی برش می‌زنیم.
اگر نظم برش‌های آوایی بیت، با هیچ‌یک از این شیوه‌ها ممکن نبود، پایه‌ها را با نظمی ناهمسان جدا می‌کنیم و وزن بیت را مشخص می‌نماییم. به بیت زیر توجّه کنید:
ماه فرو ماند از جمال محمّد/ سرو نباشد به اعتدال محمّد
سعدی
بدان‌سان که دیده می‌شود، این بیت از چهار پایهٔ آوایی تشکیل شده است. وزن این بیت «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» است. به چینش پایه‌های آوایی بیت زیر دقت کنید:
بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست/ بگشای لب که قند فراوانم آرزوست
مولوی
وزن این بیت «مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل» است.
توجّه (1)
در ساماندهی نشانه‌های هجایی، همواره این‌گونه نیست که با یک روش، روبه‌رو باشیم؛ برش‌های آوایی بیت بالا 4تایی 4تایی، دسته‌بندی شده است. اگر بیت را به‌گونه‌ای دیگر جدا کنیم، وزن بیت، «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن» خواهد بود.
همچنین نشانه‌های هجایی این بیت:
از کردهٔ خویشتن پشیمانم/ جز توبه ره دگر نمی‌دانم
مسعود سعد
را به دو صورت می‌توان جدا نمود: 1- «مستفعلُ فاعلاتُ مستفعل» 2- «مفعولُ مفاعلن مفاعیلن».
توجّه (2)
در تعیین مرز پایه‌ها و نیز دسته‌بندی هجاها (نشانه‌های هجایی)، نظم همسان، بر ناهمسان ترجیح دارد. برای مثال در بیت:
تا رفت مرا از نظر آن چشم جهان بین/ کس واقف ما نیست که از دیده چه‌ها رفت
حافظ
نظم همسان «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مستف» بر نظم ناهمسان برتری دارد و وزن بیت را بهتر نشان می‌دهد، هرچند نشانه‌های هجایی بیت را می‌توان به صورت ناهمسان «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن» مشخص کرد.
چند نکته تکمیلی درس دوم علوم و فنون دوازدهم
ما در این مقاله، به بررسی درس پایه های آوایی ناهمسان، موضوع درس دوم علوم و فنون دوازدهم پرداختیم و با انواع رکن‌بندی‌های ناهمسان و ابیات دارای دو وزن آشنا شدیم. همچنین علاوه بر متن کامل این درس، پاسخ خودارزیابی درس دوم علوم و فنون دوازدهم را هم آوردیم.
برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون دوازدهم می‌توانید به سایت دفتر تالیف کتاب های فارسی مراجعه کنید. همچنین ما، علاوه بر متن درس دوم علوم و فنون 3، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون دوازدهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مربوط به پایه دوازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
