درس 11 علوم و فنون یازدهم

درس پایه های آوایی همسان دولختی، درس 11 علوم و فنون یازدهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 2 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 11 علوم و فنون 2 در امتحان نهایی علوم و فنون یازدهم و آزمون سراسری است.

آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.

در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس پایه های آوایی همسان دولختی فنون یازدهم (درس یازدهم علوم و فنون یازدهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره پایه های آوایی همسان دولختی، صحبت می‌شود.

متن درس 11 علوم و فنون یازدهم

در درس‌های گذشته با اوزان همسان، که از تکرار یک پایه آوایی، ایجاد می‌شد، آشنا شده‌ایم. اکنون با گونه‌ای دیگر از وزن‌های همسان، آشنا می‌شویم. به آهنگ خوانش شعر زیر، توجّه کنید:

ای باد بامدادی، خوش می‌روی به شادی / پیوند روح کردی، پیغام دوست دادی 

سعدی

ای  با  د	با  م دا  دی	خُش می  رَ	وی بِ شا دی
پِی وَن دِ	رو ح  کَر دی	پِی غا  م	دو ست دا  دی

می‌بینیم که نظم همسان پایه‌های این بیت، دو لخَتی است؛ یعنی دو واژه با هم، پایه آوایی به شمار می‌آیند. به بیان دیگر، وزن این شعر از تکرار یک پایه همسان، حاصل نشده است، بلکه پایه‌ها، یک در میان تکرار شده است.

در اینجا هر مصراع، به دو پاره، تقسیم می‌شود. موسیقی و آهنگ پاره دوم، تکرار موسیقی پاره نخست است. این نوع وزن، وزن همسان دولَختی یا «دوری» نامیده می‌شود. در وزن دوری میانۀ هر مصراع با درنگ و مکثی آشکار، همراه است. در خوانش هم این گسست آوایی باید رعایت شود. برای درک بهتر نظم پایه‌های همسان دولخَتی، وزن و نشانه‌های هجایی بیت را نشان می‌دهیم.

پایه‌های آوایی	ای  با  دِ	با  م  دا  دی	خُش می  رَ	وی بِ شا دی
	پِی وَن  دِ	رو ح  کَر دی	پِی غا  مِ	دو ست دا  دی
وزن	مَفعولُ	فاعِلاتُن	مَفعولُ	فاعِلاتُن
نشانه‌های هجایی	ـ ـ U	ـ U ـ ـ	ـ ـ U	ـ U ـ ـ

با خوانش صحیح بیت متوجه می‌شویم که هر مصرع چهار پایه آوایی دارد و از دو پاره همسان تشکیل شده است. وزن بیت بر پایه برش هجایی «سه تایی – چهارتایی» است. اگر هجاها را به شیوه «چهارتایی – سه تایی» دسته بندی کنیم، وزن واژه «مُستفعِلُن فَعولُن» می‌شود.

توجّه:

در نظم همسان دو لخَتی، هر مصراع از دو پاره همگون تشکیل می‌شود. در این نوع وزن، هر نیم مصراع در حکم یک مصراع است. هجای پایان نیم مصراع، مانند پایان مصراع بلند محسوب می‌شود، بنابراین هجای کوتاه یا کشیده در پایان نیم مصراع، هجای بلند به شمار می‌آید. به نظم هجاهای بیت زیر توجّه کنید:

سلسله موی دوست، حلقه دام بلاست / هر که در این حلقه نیست، فارغ از این ماجراست 

سعدی

سِل سِ لِ  یِ	مو یِ دوست	حَل قِ یِ  دا	مِ  بَ  لاست
هَر کِ  د  رین	حَل قِ  نیست	فا ر غَ  زین	ما جَ راست

می‌بینیم که هجای پایان نیم مصراع، «دوست» و «نیست» هجای کشیده است، امّا به صورت یک هجای بلند محسوب می‌شود. اکنون که پایه‌های آوایی این شعر را درک کرده‌ایم، آن را با وزن و نشانه‌های هجایی، نشان می‌دهیم:

پایه‌های آوایی	سِل سِ لِ  یِ	مو یِ دوست	حَل قِ یِ  دا	مِ  بَ  لاست
	هَر کِ  د  رین	حَل قِ  نیست	فا ر غَ  زین	ما جَ راست
وزن	مُفتَعِلُن	فاعِلُن	مُفتَعِلُن	فاعِلُن
نشانه‌های هجایی	ـ U U ـ	ـ U  ـ	ـ U U ـ	ـ U  ـ

وزن این بیت «مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن» است. به نمونه‌ای دیگر توجّه کنید:

هان ای دل عبرت بین، از دیده عبر کن‌ هان / ایوان مداین را، آیینه عبرت دان 

خاقانی

ها  نِی  دِ	لِ عِب رَت  بین	از  دی  دِ	عِ  بَر  کُن  هان
ای وا  نِ	مَ دا یِن  را	آ  ای  نِ	یِ  عِب رَت  دان

پایه‌های آوایی این شعر نیز از ارکان دولختی (متناوب) تشکیل شده است. همین بیت را با وزن و نشانه‌های هجایی نشان می‌دهیم:

پایه‌های آوایی	ها  نِی  دِ	لِ عِب رَت  بین	از  دی  دِ	عِ  بَر  کُن  هان
	ای وا  نِ	مَ دا یِن  را	آ  ای  نِ	یِ  عِب رَت  دان
وزن	مَفعولُ	مَفاعیلُن	مَفعولُ	مَفاعیلُن
نشانه‌های هجایی	ـ ـ U	U ـ ـ ـ	ـ ـ U	U ـ ـ ـ

بیت چهارپایه آوایی دارد و از دو پاره همسان تشکیل شده است؛ پاره دوم تکرار پاره نخست است. به بیان دیگر وزن این بیت از تکرار دو پایه متفاوت «مفعولُ مفاعیلن» به صورت دوبار در هر مصراع است که وزن همسان دو لختی (دوری) به شمار می‌آید.

وزن بیت، بر پایه برش هجایی «سه تایی – چهارتایی» به دست آمده، اگر هجاها را به «چهارتایی سه تایی» دسته بندی کنیم، وزن «مستفعلُ مفعولن» می‌شود.

توجّه:

در اوزان همسان دو لختی، دو پاره با هم یک واحد موسیقایی به شمار می‌آیند. آرایش پایه‌ها در اوزان همسان تک پایه‌ای و دولختی را می‌توان به گونه زیر نشان داد:

همسان تک پایه ای: الف الف الف الف = □ □ □ □

همسان دولختی: الف ب // الف ب = ∆ □ // ∆ □

افزون براین وزن‌ها، در شعر فارسی وزن‌های همسان دولختی دیگری وجود دارد؛ مانند بیت زیر:

تا دل هرزه گرد من رفت به چین زلف او / زان سفر دراز خود عزم وطن نمی‌کند 

حافظ

وزن بیت زیر «مفتعلن مفاعلن/ مفتعلن مفاعلن» است:

پایه‌های آوایی	تا  دِ لِ هَر	زِ  گَر  دِ  مَن	رَفـ ت بـِ چی	نـِ  زُل فِ او
	زان  سـَ فـَ رِ	دِ را  زِ خُد	عَز مِ وَ طَن	نِ می کُـ  نَد
وزن	مُفتَعِلُن	مَفاعِلُن	مُفتَعِلُن	مَفاعِلُن
نشانه‌های هجایی	ـ U U ـ	U ـ U ـ	ـ U U ـ	U ـ U ـ

 

چند نکته تکمیلی درس یازدهم علوم و فنون یازدهم

ما در این مقاله، به بررسی درس پایه های آوایی همسان دولختی، موضوع درس 11 علوم و فنون یازدهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با پایه های آوایی همسان دولختی، در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون یازدهم می‌توانید؛ به سایت دفتر تالیف کتاب‌های فارسی مراجعه کنید. 

همچنین ما، علاوه بر متن درس یازدهم علوم و فنون یازدهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون یازدهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای دسترسی به دانشنامه مقاله‌های پایه یازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.