شهریور
پایه یازدهم, دانشنامه علوم و فنون ادبی یازدهم, قلمرو ادبی
درس 10 علوم و فنون یازدهم
درس سبک هندی، درس 10 علوم و فنون یازدهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب علوم و فنون 2 آشنا شویم. این مقاله بهترین منبع برای یادگیری درس 10 علوم و فنون 2 در امتحان نهایی علوم و فنون یازدهم و آزمون سراسری است.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.
در این پست آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس سبک هندی فنون یازدهم (درس دهم علوم و فنون یازدهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره سبک هندی و ویژگی‌های آن، صحبت می‌شود.
متن درس 10 علوم و فنون یازدهم
سبک هندی از اوایل قرن یازدهم تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری به مدّت ۱۵۰ سال در تاریخ ادبیات فارسی رواج داشت. حکومت صفوی به شعر مدحی و درباری و عاشقانه بهایی نمی‌داد و از طرف دیگر با آموزه‌های سنّتی عرفانی نیز در تضاد بود؛ از این رو، شاعران به موضوع‌هایی مثل اندرز، مضمون‌آفرینی و باریک‌اندیشی روی آوردند و تبدیل موضوعات کهن به مضامین تازه و در حقیقت بازسازی اندرزها و تمثیل‌های کهن به شیوه‌های نو در میان شاعران رواج یافت. شعر از حوزه تصرّف شاعران باسواد و آگاه به فنون ادب خارج شد و در دسترس عامه قرار گرفت و نزد پیشه‌وران و بازاریان رونق گرفت.
این تحوّل از آن جهت که شعر را به میان عامه مردم برد و با مضمون‌ها و قلمروهای تازه‌ای روبه‌رو کرد؛ حرکت سودمندی بود؛ امّا از آن رو که افراد کم‌اطلاع و عامی به شعر روی آوردند و آن را از استواری و سلامت پیشین خود دور ساختند؛ برای آینده ادبیات زیان‌بار بود.
ویژگی‌های سبک هندی
الف) شعر
ویژگی‌های شعر این دوره در سه قلمرو عبارت اند از:
1- زبانی
الف) رو آوردن طبقات مختلف مردم که عمدتا آموخته‌های ادبی نداشتند به عالم ادبیات، باعث شد که زبان کوچه و بازار به شعر راه یابد و از این رهگذر روح تازه‌ای در زبان شعر دمیده شد.
ب) دایره واژگان شعر گسترش یافت و بسیاری از لغات ادبی قدیم از صحنه شعر رخت بربست؛ به نحوی که می‌توان گفت زبان شعر سبک هندی، زبان جدید فارسی است و از مختصات زبان قدیم مخصوصاً سبک خراسانی در آن خبری نیست. یکی از دلایل حذف ویژگی‌های سبکی زبان قدیم در آثار این دوره، حملات پی درپی بیگانگان مغولان، (تیموریان و ازبکان) به ایران، مخصوصا نواحی مشرق بود که به نابودی کتابخانه‌ها و از بین رفتن آثار کهن منجر شد؛ فضلا دیگر با کتب قدیم و درنتیجه با زبان قدیم مأنوس نبودند.
دومین دلیل حذف ویژگی‌های سبکی قدیم، تغییر جغرافیایی حوزه‌های شعری در نقاط مختلف ایران و تأثیر پذیرفتن از زبان‌های نواحی گوناگون بود؛ حتی شاعرانی از قبیل صائب هم که در اشعار قدما تتبّع بسیار داشتند، از به کار بردن زبان قدیم پرهیز می‌کردند؛ چراکه شعر از مدرسه به بازار آمده بود و زبان رایج مرسوم، همان زبان مردم عصر بود. در این سبک لغاتی چون نزاکت، قالی، شیشه، پل، بخیه، سفال و… که تا این زمان کمتر در شعر راه داشت، رواج یافته بود.
پ) لغات مربوط به مذاهب و آداب و رسوم هندوان در این دوره به حوزه شعر و ادب وارد شد.
ت) در این دوره با از بین رفتن سلطه حکومت بغداد بر ایران، کاربرد لغات عربی کم شد و از طرفی حملات تیموریان و ازبکان، سبب رواج لغات ترکی و ضعف زبان فارسی گردید؛ به خصوص که سلاطین صفوی هم در دربار به ترکی سخن می‌گفتند.
ث) زبان سبک هندی را باید زبانی واقع گرا قلمداد کرد؛ زیرا زبان حقیقی مردم آن دوره بوده است.
در مجموع می‌توان گفت بی توجّهی به زبان، بی دقّتی در کاربرد جمله‌ها و ترکیب‌ها و ورود واژه‌های عامیانه در شعر این دوره کاملاً مشهود است.
2- ادبی
الف) به دلیل کم توجهی شاعران کوچه و بازار به آرایه‌های ادبی، بدیع و بیان جز به صورت طبیعی و تصادفی کمتر استفاده شده است. البته در شعر برخی از شاعران شاخص این دوره، استفاده از آرایه‌های ادبی از جمله تشبیه بسیار رواج دارد. تلمیح نیز در مضمون سازی نقش فعّالی دارد (البته تلمیحات رایج نه تلمیحات غریب و نادر). حسن تعلیل، حس‌آمیزی، تمثیل و اسلوب معادله نیز از دیگر آرایه‌های پرکاربرد این سبک اند.
ب) قالب مسلط در این دوره به ظاهر غزل است؛ اما غزلی که گاهی به چهل بیت هم می‌رسد و تکرار قافیه در آن امری طبیعی است. دلیل این ویژگی آن است که در حقیقت شاعر سبک هندی، تک بیت گو است؛ یعنی قالب حقیقی شعرش مفردات است. منتها شاعر، این ابیات مستقل را به وسیله رشته قافیه و ردیف به هم گره می‌زند. شاعر تک بیتی می‌سازد و آن را در غزلی که مناسب آن بیت باشد، قرار می‌دهد و از این رو کم و زیاد کردن ابیات غزل، آسیبی به شعر نمی‌زند.
پ) استفاده از ردیف‌های طولانی و خوش آهنگ نیز در شعر این دوره رایج است؛ برای مثال: خواهم شدن، می‌شود پیدا، می‌برد مرا، دیگر است و…
3- فکری
الف) شعر هندی شعری معنی گراست، نه صورت گرا و شاعران به معنی بیشتر توجّه دارند تا به زبان. معروف است که هیچ معنا و مضمونی در جهان نیست که در شعر صائب نیامده باشد. او از گل قالی، تندباد و تبخال مضمون ساخته است. شاعران این دوره برای مضمون سازی، از هر پدیده‌ای در عالم طبیعت یا هر موضوعی در قلمرو ذهن استفاده کردند؛ امّا آثار آنها همه در سطح باقی مانده و به خلق آثار بزرگی چون شاهنامه فردوسی، مثنوی مولانا یا آثار عطار، سنایی و نظامی منجر نشده است.
ب) شعر در سبک هندی بیشتر در تک بیت خلاصه است و طول و عرض معنا از یک بیت پیش تر نمی‌رود و نهایت اینکه تحسین و اعجابی را در حدّ آن بیت برمی‌انگیزد.
پ) شاعران این دوره معمولاً مطالب فلسفی، عرفانی و غنایی گذشتگان را به شیوه خود بازگو می‌کردند، گاهی چنین موضوعاتی با وجود داشتن ابهام، در اشعار آنان قابل درک تر و خلاصه تر بیان شده است. کوشش شاعر سبک هندی مضمون یابی و ارائه خیال خاص و معنی برجسته است؛ یعنی یافتن فکری جزئی؛ اما تازه و نگفته و بیان آن به صورتی اعجاب انگیز.
ب) نثر
در کتابهای این دوره سه نوع نثر می‌توان دید.
۱- ساده
مراد از نثر ساده در این دوره، نثر مُرسل در آثاری مانند تاریخ بلعمی نیست. در نثر ساده این دوره، لغات و ترکیبات عربی، اشاره به آیات و احادیث و درآمیختگی شعر و نثر یافت می‌شود. کتب معروفی که به این شیوه نوشته شده اند:
الف) کتاب‌هایی که در خارج از ایران نوشته شده اند:
- کتب داراشکوه در هند؛
- شرفنامه بدلیسی در عثمانی؛
- بدایع الوقایع واصفی در ماوراءالنهر.
ب) کتاب‌هایی که در ایران نوشته شده اند:
در تاریخ:
- تذکره شاه طهماسب از شاه طهماسب صفوی / تذکره: یادنامه
- عالم آرای عباسی از اسکندربیگ ترکمان
در عرفان:
- عین الحیات از علی بن حسین واعظ کاشفی
در زندگی نامه:
- مجالس المؤمنین از قاضی نورالله شوشتری
در فقه:
- جامع عباسی از شیخ بهایی.
۲- مصنوع
در دوره صفویه از نثر مصنوع در فرمانها و منشآت و دیباچه کتابها استفاده می‌شد؛ همچنانکه دیباچه آثاری مثل شرفنامه بدلیسی و عیار دانش به نثر مصنوع است؛ اما از کتبی که تماماً به این شیوه نوشته شده اند از همه معروف تر عباس‌نامه وحید قزوینی و محبوب القلوب میرزا برخوردار فراهی است. نثر مصنوع این دوره حلاوت و فخامت نثر فنّی قرن‌های ششم و هفتم را ندارد و هرچه هست، تکلفّ و بی ذوقی و غلط پردازی است.
۳- بینابین
نثری است نه چندان ساده و نه چندان دشوار؛ می‌توان گفت که قصد نویسنده در اصل آسان نویسی بوده است؛ هر چند امروزه چندان روان و آسان به نظر نمی‌رسد. از نمونه‌های معروف نثر بینابین کتاب حبیب السیر از خواندمیر و احسن التواریخ از حسن بیگ روملو است.
ویژگی‌های نثر این دوره
برخی از ویژگی‌هایی که کم و بیش در هر سه قلمرو نثر این دوره وجود دارد، عبارت اند از:
الف) زبانی
- درآمیختگی نظم و نثر؛
- کاربرد وجه وصفی؛
- جمع بستن با «ات» که علاوه بر کلمات عربی (محاربات)، در واژه‌های فارسی (گیلانات) و ترکی و مغولی (ییلاقات) نیز به چشم می‌خورد؛
- مطابقت صفت و موصوف به تقلید از عربی؛
- آوردن تتابع اضافات در مقام تعارف و تمجید از بزرگان یا به سبب قرینه پردازی و موازنه؛
- آوردن جملات طولانی؛
- کاربرد افعال با پیشوندهای متعدّد؛
- فراوانی لغات ترکی و مغولی.
ب) ادبی
نثر این دوره از دیدگاه ادبی ارزش والایی ندارد؛ زیرا به زبان عامیانه نزدیک است و متن‌های ادبی نیز با تصنع و تکلف همراه است. انحطاط ادبی در این زمان از دوره تیموری بیشتر شده است. استفاده از آیات، احادیث و عبارات عربی رواج بیشتر یافته و در آرایه تلمیح نمودار شده است.
کاربرد شعرهای ضعیف در متن کتابهای نثر_ که غالبا سروده خود مؤلفان است_ رواج داشته، به علاوه بی دقّتی در ذکر تاریخ و حوادث تاریخی و رواج مدح و چاپلوسی، نثر این دوره را از رونق انداخته است. آمیزش زبان فارسی با دیگر زبانها (مغولی، ترکی، عربی و…) نگارش کتاب‌هایی با عنوان فرهنگ لغت را در این دوره رواج داد.
پ) فکری
تأثیر فساد و تیره بختی چند قرن گذشته و کشتار مردم و فرار دسته جمعی افراد باذوق و آزاده از بیم تیغ استبداد، به خارج از ایران و کشته شدن یا مردن آنان از گرسنگی و فقر، همه بیانگر آن است که در عصر اعتلای صفوی، یعنی زمان شاه عبّاس اوّل، ایران از نویسنده قوی دست، خالی ماند. تاریخ نگاری این دوره از جمله عرصه‌هایی بود که از این حادثه بزرگ متأثر گردید؛ چونان که تواریخ عمومی این دوره در کنار نهادهای سیاسی و فرهنگی صفویه در جهت نهادینه کردن فرهنگ تشیع گام برداشتند.
چند نکته تکمیلی درس دهم علوم و فنون یازدهم
ما در این مقاله، به بررسی درس سبک هندی، موضوع درس 10 علوم و فنون یازدهم انسانی پرداختیم و با مباحث کلی مرتبط با سبک هندی، در این درس آشنا شدیم. برای دریافت متن کامل کتاب علوم و فنون یازدهم می‌توانید؛ به سایت دفتر تالیف کتابهای فارسی مراجعه کنید.
همچنین ما، علاوه بر متن درس دهم علوم و فنون یازدهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب علوم و فنون یازدهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای دسترسی به دانشنامه مقاله‌های پایه یازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
