مهر
پایه یازدهم
درس زمان و مکان (درس 2 نگارش یازدهم)
درس زمان و مکان (گسترش محتوا)، درس دوم نگارش یازدهم را خوانده‌اید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب نگارش 2 آشنا شویم.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینه‌ای برای آموزش ادبیات فارسی و بهره‌گیری دانش‌آموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کرده‌ایم.
در این مقاله آموزشی، متن، توضیحات و نمونه‌هایی درباره درس زمان و مکان (گسترش محتوا) (درس دوم نگارش یازدهم) به شما ارائه می‌شود. در این درس درباره چگونگی گسترش محتوا با استفاده از توصیف زمان و مکان صحبت می‌شود و نمونه‌ها و متن‌های مختلفی از گسترش متن با توصیف زمان و مکان ارائه می‌گردد. همچنین جواب کارگاه نوشتن درس زمان و مکان (گسترش محتوا) بررسی می‌شود.
همچنین ما، متن و توضیحات سایر درس‌های مرتبط با ادبیات و زبان فارسی را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مربوط به پایه یازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
متن درس زمان و مکان (گسترش محتوا)
«عید تازه از راه رسیده بود. مردم دیگر با سورتمه رفت و آمد نمی‌کردند. برف‌های دور و بر خانه‌های روستایی و جوی‌ها، آب شده و جاری شده بودند. دو دختر که همسایه هم بودند، آمده بودند کنار چاله پر از آبِ گِل‌آلودی که بینِ کوچۀ تنگِ دو حیاط درست شده بود و می‌خواستند با هم بازی کنند.
یکی از دخترها کوچک‌تر از دیگری بود. هر دو بلوز نو پوشیده بودند. دختری که کوچک‌تر بود، بلوز سورمه‌ای پوشیده بود و آن که بزرگ‌تر بود، لباسش زرد رنگ بود. ولی هر دو روسری قرمز سرشان کرده بودند.
دخترها پس از آنکه عبادت ظهر تمام شده بود، زود آمده بودند کنار چالۀ پرآب و بعد شروع کرده بودند به بازی کردن. فکر کردند برای اینکه خوب بازی کنند، در آب‌های چاله راه بروند. دختر کوچک‌تر شروع کرد با کفش‌هایش در آب راه رفتن و شِلپِ‌شِلپِ کردن؛ امّا دختر بزرگ‌تر نگهش داشت و گفت: «این‌جوری نه! مامان دعوا می‌کند. نگاه کن. من کفش‌هایم را درآوردم. تو هم کفش‌هایت را دربیاور.»
دخترها کفش‌هایشان را درآوردند و دامن‌هایشان را بالا زدند و شروع کردند از دو سوی چاله به طرف همدیگر رفتن. آب تا قوزک پای دختر رسیده بود…»
عید پاک، تولستوی
در این نوشته، نویسنده زمان و مکان خاصّی را وصف کرده است؛ به گونه‌ای که با خواندن هر سطر آن، تصویری در ذهن خواننده ایجاد می‌شود و هر جمله، آن را کامل‌تر می‌کند. با خواندن این متن، تصویری از اواخر زمستان در کشوری سردسیر در روز عید در ذهن نقش می‌بندد و فضایی در کوچه‌های تنگ میان دو حیاط با گودال‌هایی پر از آبِ برف‌ها شکل می‌گیرد که کودکان در آن مشغول بازی هستند.
یکی از راه‌های گسترش محتوای نوشته، پرداختن به عناصرِ «زمان» و «مکان» است. موضوع بسیاری از نوشته‌ها در زمان و مکان مشخّصی رخ می‌دهد و بیانگر فضا و حال و هوای خاصّی است. شرح و توصیف فضا بسیار مهم است و متن را عینی‌تر و ملموس‌تر و خواننده را به محتوای نوشته نزدیک‌تر می‌کند؛ زیرا خوانندۀ متن از طریق آن می‌تواند مطالب را در ذهنش بهتر مجسّم کند.
در نوشته وصف زمان و مکانِ وقوع ماجراها، بسیار ارزشمند است و در بسیاری از انواع نوشته، مانند داستان، سفرنامه، گزارش، نمایش‌نامه و مانند آن کاربرد دارد.
برای گسترش محتوا با استفاده از دو عنصر «زمان» و «مکان»، می‌توانیم مطابق با مراحل زیر عمل کنیم:
مرحله اوّل: انتخاب موضوع
نخستین و مهم‌ترین کار نویسنده، انتخاب موضوعی خاص و مناسب برای نوشتن است. موضوع مناسب، خود به خود ذهن را بازتر و متن را از نوشته‌های مشابه متمایز می‌کند. همان‌طور که در بسیاری از مراکز، صندوقی را برای جمع‌آوری نظرات قرار می‌دهند، ذهنِ ما هم برای نوشتن به یک صندوق نیاز دارد تا اگر به موضوع جالبی برای توصیف زمان و مکان یا حال و هوا دست یافتیم، در آن ذخیر‌ه‌اش کنیم.
تماشای آیین‌های مذهبی- ملی، خاطرات و تجربیات سفر، دیدن تصاویر، به یاد آوردن خواب و رؤیا، مطالعۀ کتاب، دیدن صحنه‌هایی از نمایش یا فیلم، همگی می‌توانند منبعی برای موضوعات جذّاب و متنوّع باشد.
موضوع انتخابی ما، «مراسم گلاب‌گیران در قمصر» است.
فعالیت (۱)
موضوع‌های پیشنهادی خود را بنویسید.
……………………………………………………………………………………………………
●…………………………………………………………………………………………………….
●……………………………………………………………………………………………………..
●………………………………………………………………………………………………………
●………………………………………………………………………………………………………
مرحله دوم: تجسّم و بارش فکری
پس از انتخاب موضوع، با بهره‌گیری از بارش فکری، اطّلاعات و دانسته‌های خود را نسبت به موضوعی که انتخاب کرده‌ایم، بر روی کاغذ می‌آوریم. اکنون واژه‌های مرتبط با این موضوع را می‌نویسیم: «گلاب، باغ، گلاب‌گیری، گل محمّدی، دیگ، قمصر کاشان، بهار، بطری‌های بزرگ و کوچک، صلوات، هیزم، اجاق، اسپند، آتش و…».
فعالیت (۲)
درباره یکی از موضوعاتی که در مرحله قبل انتخاب کرده‌اید، فکر کنید و واژه‌های مرتبط با آن را بنویسید.
مرحله سوم: سازماندهی و طرح اوّلیه
اکنون واژه‌هایی را که به ذهن ما رسیده است، با توجّه به شباهت‌ها و روابط میان آنها، سازماندهی و دسته‌بندی می‌کنیم و بر این اساس، طرح اوّلیۀ نوشته‌مان را مشخّص می‌کنیم. برای نمونه، یکی از این دسته‌بندی‌ها می‌تواند قرار دادن واژه‌ها در سه گروه باشد:
الف) واژه‌های مربوط به زمان و مکان
ب) واژه‌های مربوط به فضای نوشته
پ) واژه‌های مربوط به جزئیات نوشته
پیش از آوردن بندهای میانی، بند آغازین را برای ورود به مطلب در نظر می‌گیریم. پس از آن، هر یک از گروه‌های بالا را که موضوع بندهای میانی است، پشت سر هم می‌آوریم. بخش میانی نوشتۀ ما بر اساس سازماندهی فوق، سه بند دارد. قرار گرفتن بندها باید براساس ترتیبی مشخّص شکل بگیرد. بهتر است روند ارائه مطالب و حرکت نوشته از کل به جزء باشد.
بر این اساس، مکان و زمانِ رخداد را در بند نخست می‌آوریم. بند دوم را می‌توانیم به حال و هوای نوشته اختصاص دهیم. در بند سوم نیز جزئیات را وصف می‌کنیم و به این شکل، ترتیب قرار گرفتن سه بند میانی مشخّص می‌شود. سپس در پایان، مطالب را در یک بند جمع‌بندی می‌کنیم. جمع‌بندی می‌تواند حتّی به صورتِ یک بیت شعر و یا یک سؤال باشد؛ مهم آن است که ذهن خواننده را با موضوع درگیر کند.
فعّالیت (۳)
طرح اوّلیه نوشته خود را تنظیم کنید و به پرسش‌های زیر پاسخ دهید.
الف) بخش میانی نوشته شما چند بند موضوعی دارد؟
ب) در هر بند، می‌خواهید درباره چه بنویسید؟
………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………..
مرحله چهارم: پیش‌نویس
1. بند آغازین:
در شهر تاریخی کاشان، هر سال مراسم گلاب‌گیران برگزار می‌شود. نمونه‌ای از عظمت خداوند آن است که زیباترین گل‌های محمّدی در کویر خشک کاشان می‌روید و خوش بوترین گلاب‌ها، در این شهر آماده می‌شود.
2. بندهای میانی:
- زمان و مکان
کاشان شهری در استان اصفهان است که میان کوه‌های کرکس و در کویر مرکزی ایران قرار گرفته و آب‌وهوایی گرم و خشک بیابانی دارد. گردشگران در اواسط اردیبهشت برای دیدنِ مراسمِ گلاب‌گیری به قمصر و نیاسر سفر می‌کنند. این دو شهر پر از باغ‌های گل محمّدی و جویبارهای فراوان است.
بهترین زمان برای حضور در مراسم گلاب‌گیری قمصر ساعات اوّلیه روز است؛ یعنی زمانی که هنوز آفتاب کاملاً گرم نشده است. گل‌هایی که در ساعات پیش از طلوع چیده شده‌اند، تازه‌ترند و طبیعتا گلاب بهتری از آنها به دست می‌آید.
- حال و هوا
با طلوع خورشید، عطر گل محمّدی همه را مدهوش می‌کند و بلبلان را به آواز وامی‌دارد. کارگران، سرخوش از عطر گل‌ها و گردشگران حیرت‌زده از این همه زیبایی در کنار صدای بلبلان و بوی گل‌ها، به تماشا می‌نشینند. دیگ‌های بزرگ، پر از گل محمّدی و آب می‌شوند و روی تل هیزم قرار می‌گیرند و گلاب، به روش تقطیر به دست می‌آید.
دیگ‌هایی که همچون زودپزهایی بزرگ گل‌های تازه چیده را در خود می‌جوشانند و بخار را از طریق لوله‌هایی به شیشه‌های داخل جوی آب‌ها منتقل می‌کنند. گاه بر آتش زیرِ دیگ‌ها اسفند دود می‌کنند، مردم صلوات می‌فرستند و دل‌های خود را صفا می‌دهند.
- جزئیات
سالانه گردشگران بسیاری از مراسم گلاب‌گیران کاشان در شهرهای قمصر، نیاسر و برَزک دیدن می‌کنند و دوربین‌های عکاسی و فیلم‌برداری را برای لحظه‌ای از خود دور نمی‌کنند و سرانجام با کوله‌باری از گلاب و سایر عرقیات و با مقادیر زیادی از خاطره، عکس و فیلم به شهر و خانه خود بازمی‌گردند.
3. بند پایانی:
برگزاری باشکوه مراسم گلاب‌گیری موجب زنده نگاه داشتن یکی از آیین‌های ارزشمند و کهن ایرانیان است. برکت گل محمّدی و عطر گلاب، گردهمایی باشکوهی را در کویر مرکزی ایران فراهم می‌کند.
فعّالیت (۴)
با توجه به طرح نوشته خود در فعّالیت (۳)، متنی بنویسید.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
مرحله پنجم: بازبینی و گسترش نوشته
در این مرحله، پس از شکل‌گیری بندها با افزودن واژه‌ها و صفت‌های مناسب و در صورت نیاز استفاده از آرایه‌های گوناگون، نوشته را گسترش می‌دهیم و به ترتیب قرار گرفتن مطالب در بندها دقّت می‌کنیم. همچنین به جملات موضوع و پیوستگی جملات تکمیلی آنها توجّه می‌کنیم؛ با اضافه و کم کردن برخی واژه‌ها، همچنین تغییر و اصلاح بعضی جمله‌ها و گاه کوتاه کردن آنها، اشکالات نوشته را برطرف می‌کنیم.
گل محمّدی
در شهر تاریخی کاشان، هر سال مراسم دیدنی گلاب گیران برگزار می‌شود.
گوشه‌ای از عظمت خداوند آن است که زیباترین گل‌های محمّدی و خوش‌بوترین گلاب‌های جهان از دل کویر خشک کاشان بیرون می‌آید.
کاشان یکی از شهرهای استان اصفهان است که با آب و هوایی گرم و خشک بیابانی، میان کوه‌های کرکس و کویر مرکزی ایران قرار گرفته است؛ شهری با جاذبه‌های گردشگری فراوان نظیر باغ فین، دیوار سلجوقی، مساجد و خانه‌های دیدنی و قدیمی. گردشگران در اواسط اردیبهشت برای دیدن گلاب‌گیری به قمصر و نیاسر سفر می‌کنند.
این دو شهر پر از باغ‌های گل محمّدی و جویبارهای فراوان است. بهترین زمان برای حضور در مراسم گلاب‌گیران، ساعات اوّلیۀ روز، یعنی زمانی است که هنوز خورشید سر از بستر کوه برنیاورده و بر تختِ فرمانروایی‌اش تکیه نزده است. گل‌هایی که در ساعات پیش از طلوع چیده شده‌اند، شاداب‌ترند و گلاب بهتری از آنها به دست می‌آید.
صبح روز گلاب‌گیری، با طلوع خورشید، عطر گل محمّدی همه را از خود بی‌خود می‌کند و بلبلان را به آواز خواندن وامی‌دارد. کارگران سرخوش از عطرِ دامن‌های پرگُل خود و گردشگران حیرت‌زده از این همه زیبایی و فریبایی گل‌ها به تماشا می‌نشینند و رایحۀ جان‌بخش گل‌ها، روح و جانشان را تسخیر می‌کند.
در این هنگام، دیگ‌ها را پر از آب و گلبرگ‌های گل محمّدی می‌کنند. دیگ‌هایی که همچون زودپزهایی بزرگ، گل‌های تازه چیده را در خود می‌جوشانند و بخار را از طریق لوله‌هایی به شیشه‌های داخل جوی آب منتقل می‌کنند. گاه بر آتشِ زیرِ دیگ‌ها دانه‌های اسفند می‌ریزند تا چشم بد از رونق گلاب‌گیری دور شود، مردم صلوات می‌فرستند و دل‌ها را با بوی خوش اسفند و نوای روح‌انگیزِ صلوات، صفا می‌دهند.
سالانه گردشگران بسیاری از مراسم گلاب‌گیران کاشان در شهرهای قمصر، نیاسر و برزک دیدن می‌کنند و دوربین‌های عکّاسی و فیلم‌برداری را برای لحظه‌ای از خود دور نمی‌سازند و سرانجام با تهیۀ سوغاتی معطّر، با صدها و بلکه هزاران قطعه عکس و فیلم، و دلی شاد به شهر و خانه خود بازمی‌گردند.
برگزاری مراسم باشکوه گلاب‌گیری موجب زنده نگاه داشتن یکی از آیین‌های ارزشمند و کهن ایرانیان است که هر ساله به برکت گل محمّدی و عطر گلاب، برپا می‌گردد.
فعّالیت (۵)
نوشتۀ خود را بازبینی و اصلاح کنید و در صورت نیاز گسترش دهید.
مرحله ششم: نوشتن نهایی و پاک نویس
در این مرحله، با توجّه به اصلاحات و تغییراتی که در مراحل قبل اعمال گردید، متن را ویراستاری و پاک‌نویس می‌کنیم.
فعّالیت (۶)
اکنون متن کامل نوشتۀ خود را پاک‌نویس کنید.
اینک نوشته‌هایتان را بخوانید یا در اختیار دوستانتان قرار دهید تا با استفاده از معیارهای جدول زیر، آن را ارزیابی کنند.
کارگاه نوشتن درس زمان و مکان
1. نوشته زیر را بخوانید و زمان، مکان، حال و هوا و جزئیات آن را براساس آموزه‌های درس، در متن مشخّص کنید.
سال نو
باران بند آمده بود؛ امّا هنوز از ساق. علف‌ها آب می‌چکید و دشت پر از گودال‌های آب بود. عکس آسمان بر سطح لرزانِ گودال‌های آب تماشایی بود. انگار صدها آینۀ شکسته را کنار هم چیده بودند. ابرهایی که هر لحظه به شکلی درمی‌آمدند، در مقابل آن آینه‌ها، خودشان را برای سال نو آماده می‌کردند. خورشید مثل دخترکی خجالتی از پشت کوه‌ها سرک می‌کشید و سلاح‌ها و کلاه‌های آهنی را برق می‌انداخت. دهانۀ توپ‌ها و خمپاره‌اندازها را با کیسه‌های نایلونی پوشانده بودند تا آب به داخلشان نرود.
در پشت خاکریز، جعبه‌های خالی مهمّات و پوکه‌های مسی برّاق همه‌جا پراکنده بودند. چند تا از سنگرها را آب گرفته بود و عدّه‌ای با لباس‌های خیس و گل‌آلود مشغول خالی کردن آنها بودند. صدای خنده‌شان با صدای شِلپ‌شِلپ آب آمیخته بود. از سنگر بغل‌دستی صدایی می‌گفت: «آب را گل نکنیم!»
دیگری جواب می‌داد: «تو ماهی‌ات را بگیر!…»
خنده‌ها از ته دل بود. انگارنه‌انگار که در جبهه جنگ بودند. بیشتر چادرها را روی سنگرها زده بودند و سفره‌های هفت‌سینِ عید پهن بود؛ سفره‌هایی که در آنها، جای سماق و سمنو را سرنیزه و مسلسل سیمینوف و حتّی سنگ پر کرده بود.
گاهی گِردباد کوچکی لنگ‌لنگان از راه می‌رسید و چادرهای باران‌خورده را مشت و مال می‌داد. عدّه‌ای قرآن می‌خواندند و بعضی تندتند به ساعتشان نگاه می‌کردند و رادیوهای جیبی را به گوششان چسبانده بودند. ناگهان صدای شلیک چند تیر هوایی بلند شد و زمزمۀ «یا مقلّب القلوب…» در سنگرها پیچید. عید آمده بود؛ به همین سادگی!
شهید باکری، یوسف‌زاده
2. موضوعی انتخاب کنید و با رعایت مراحل نوشتن، متنی درباره آن بنویسید.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
3. نوشتۀ دوستانتان را براساس معیارهای جدول ارزشیابی درس تحلیل کنید.
شعرگردانی درس 2 نگارش یازدهم
شعر زیر را بخوانید و برداشتِ خود را از آن بنویسید.
دیدار یار غایب، دانی چه ذوق دارد؟ / ابری که در بیابان، بر تشنه‌ای ببارد (سعدی)
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
چند نکته تکمیلی درس دوم نگارش یازدهم
ما در این مقاله، به بررسی درس زمان و مکان (گسترش محتوا)، درس دوم نگارش یازدهم پرداختیم و با نحوه گسترش متن با استفاده از توصیف زمان و مکان آشنا شدیم. همچنین متن کامل درس زمان و مکان (گسترش محتوا) نگارش یازدهم، مندرج در کتاب را آوردیم. اگر دوست دارید که مطالعه دقیق‌تر و کامل‌تری درباره توصیف زمان و مکان انجام دهید، پیشنهاد می‌کنم کتاب عناصر داستان رابرت اسکولز را مطالعه کنید.
همچنین ما، علاوه بر متن درس زمان و مکان (گسترش محتوا)، درس 2 نگارش یازدهم، متن و توضیحات درس‌های دیگر کتاب نگارش یازدهم را در سایت فارسی 100 قرار داده‌ایم. برای مطالعه مقاله‌های مربوط به پایه یازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
