مهر
پایه یازدهم، دانشنامه نگارش یازدهم
درس اجزای نوشته ساختار و محتوا (درس 1 نگارش یازدهم)
درس اجزای نوشته ساختار و محتوا، درس اول نگارش یازدهم را خواندهاید؟ قرار است در این مقاله، با تمام جزئیات این درس مهم کتاب نگارش 2 آشنا شویم.
آموزش، فقط محدود به چارچوب کلاس نیست. ما در سایت فارسی ۱۰۰ زمینهای برای بهرهگیری دانشآموزان از آموزش رایگان و همیشگی فراهم کردهایم.
در این مقاله آموزشی، متن، توضیحات و نمونههایی درباره درس اجزای نوشته ساختار و محتوا (درس اول نگارش یازدهم) به شما ارائه میشود. در این درس درباره چگونگی ساختار نوشتهها صحبت میشود و نمونهها و متنهای مختلفی از ساختاربندی متن ارائه میگردد. همچنین جواب کارگاه نوشتن درس ساختار و محتوا بررسی میشود.
همچنین ما، متن و توضیحات سایر درسهای مرتبط با ادبیات و زبان فارسی را در سایت فارسی 100 قرار دادهایم. برای مطالعه مقالههای مربوط به پایه یازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
متن درس اجزای نوشته ساختار و محتوا
«بیابان یا نام زیباتر آن که در گوش، خوش آوا و در دل، تأثیرگذار است: کویر؛ با پهنههای وسیعی که هیچ ساختمانی وسعت آن را محدود نمیسازد و آسمانی که تا چشم کار میکند عمیق است و پرستاره. کویر، با سکوت عمیق و بیهیاهو با دشتهای وسیع و نامحدود و با مرگ رنگ. کویر ندایی است که به خود میخواند به عمق و به جان.
آدمی را از سطح که پرفریب و بس خالی است به عمق که جان بخش و بیریاست میبرد. روز و شبِ کویر، جمع ضدّیتاند؛ روزهای کویر آتش خیز و شبهایش ستاره ریز است.
آفتاب کویر میسوزاند و مهتاب آن، جانِ به تنگنا آمده را با آسمان صمیمیت و صداقت پیوند میزند. کویر در پس چهره خشک و خشن خویش، آبی به زلالی شبنم پنهان دارد. کویر آرام و بیادّعاست. از دل قنات و کاریز آن زندگی میجوشد، بیآنکه ادّعایی داشته باشد. کویر فروتن است و در افتادگی خویش چه یادگارهای جاوید و چه رازهای سربه مهر که پنهان ندارد! از عمق و اعجاز و زیبایی کویر هر چه گفته آید، باز هم گویای آنچه هست، نخواهد بود.»
کویر، دکتر شریعتی
در نوشتهای که خواندید، نویسنده با بهرهگیری از حواس و تخیل، کویر را توصیف کرده و با روشهایی مانند «مقایسه» و «جانشین سازی»، نوشته را پرورش داده است. شما در سالهای پیش با این روشها آشنا شدهاید.
نوشته، مانند هر پدیدهای، اجزایی دارد. هر نوشته از دو بخش ساختار و محتوا تشکیل میشود. ساختار نیز بر دو گونه است: بیرونی و درونی.
ساختار بیرونی نوشته
شکل کلّی اثر، ساختار بیرونی آن را تشکیل میدهد. معمار در ساخت بنا پیش از آنکه شروع به ساختن کند، شکل کلّی و بیرونی بنا را مشخّص میکند؛ مانند آپارتمان، خانه ویلایی و…. نویسنده نیز ممکن است برای نوشتن درباره موضوعی چون «لبخند» داستانک را انتخاب کند و در چند سطر، موضوع خود را بپرورد و یا موضوعی مانندِ «خوشبختی» را به شکل داستانی بلند پدید آورد.
ساختار درونی نوشته
برای ساخت بنا، پس از انتخاب شکل کلی، طرّاحی قسمتهای داخلی آن مانند تعداد طبقات،انداز. اتاقها و دیگر قسمتها، مشخّص میشود. نویسنده نیز پس از انتخاب شکل کلی اثر، به سازماندهی و چینش مطالب میپردازد. به بیان دیگر طرح نوشته، ساختار درونی آن را مشخّص میکند.
در سالهای پیش آموختید که طرح نوشته از سه بخشِ آغازین (مقدمه)، میانی (بدنه) و پایانی (جمعبندی) تشکیل میشود. نویسنده در بخش آغازین، اطلاعات کلی درباره موضوع نوشته را به خواننده منتقل میکند. این بخش معمولاً در حد یک بند نوشته میشود. در بندهای میانی (بدنه)، ریزموضوعهایی که مستقیما با موضوع اصلی در ارتباط است، گسترش مییابد و در بند پایانی یا بند جمعبندی، نویسنده حاصل کلام خود را در عبارتی اثرگذار، یک بیت شعر یا حتّی یک سؤالِ تفکّربرانگیز، مطرح میکند.
یکی از نکاتی که در طراحی ساختار درونی نوشته، اهمّیت خاصّی دارد، انسجام متن است. انسجام متن، از طریق مشخّص بودن خط فکری نوشته، رعایت اولویتبندی مطالب و ارتباط منطقی بندها ایجاد میشود.
- مراحل نوشتن به سه مرحله پیش از نوشتن، نوشتن و پس از نوشتن تقسیم میشود.
- در مرحله پیش از نوشتن، ساختار بیرونی و درونی نوشته مشخّص میشود.
- در مرحله نوشتن، محتوای نوشته شکل میگیرد. سال گذشته روشهای شکلگیری محتوا را آموختید (مانند روش مقایسه)؛ در درسهای بعد نیز چگونگی گسترش محتوا آموزش داده میشود.
- در مرحله پس از نوشتن، نوشته ویرایش میشود.
در ادامه میخواهیم با طی کردن مراحل نوشتن، با هم بنویسیم.
مرحله پیش از نوشتن
1. انتخاب موضوع
در این مرحله، ابتدا از میان موضوعاتی که به ذهن ما میرسد، موضوعی را که نسبت به آن دانش، آگاهی و دلبستگی بیشتری داریم، انتخاب میکنیم. برای نمونه موضوعِ «باران» را برمیگزینیم.
2. انتخاب واژههای مرتبط با موضوع
با توجّه به موضوعِ انتخابی و با بهرهگیری از روش بارش فکری، واژههای کلیدی مرتبط با آن را مینویسیم.
3. سازماندهی طرح نوشته
اکنون براساس روابط معنایی، واژههایی را که از طریق بارش فکری تولید شدهاند، دستهبندی میکنیم. نمونۀ صفحۀ بعد گونهای از دستهبندی واژهها بر اساس روابط معنایی است
- گروه اوّل: واژههای مربوط به توصیف لحظات بارش باران مانند: خاک باران خورده، زیبایی، شالیزار.
- گروه دوم: واژههای مربوط به برکتِ باران مانند: شادی کشاورزان، دعای باران، خیر و برکت.
- گروه سوم: واژههای مربوط به زنده شدن خاطرات مانند: قدم زدن، کودکی، چتر، رنگین کمان.
برای سازماندهی طرح نوشته به شکل زیر عمل میکنیم:
بند آغازین: در این بند با نگاهی کلّی به موضوع باران، آغازی جذاب پدید میآوریم.
بندهای میانی: چینش بندهای میانی را با بهرهگیری از دستهبندی انجام شده براساس روابط معنایی واژهها، شکل میدهیم. بند اوّل را به توصیف لحظات بارش باران، بند دوم را به خیر و برکت باران و بند سوم را به زنده شدن خاطرات اختصاص میدهیم.
بند پایانی: در این بند، حاصل کلام را درباره باران مینویسیم و پایانی تأثیرگذار خلق میکنیم.
مرحله نوشتن
در این مرحله، با بهرهگیری از واژهها و ترکیبهای مرحله قبل، یک یا چند جمله مرتبط با موضوع مینویسیم.
- خدا دعای باران را میشنود و بارانِ زیبا را میفرستد.
- با ریزشِ قطرات باران، خیر و برکت باریدن میگیرد.
- بوی خاک باران خورده و چمن تازه، در هوا پخش میشود.
- دست و روی دشت شسته میشود و زیباییهای آن دوچندان میگردد.
- کشاورزان سرود شادی میخوانند.
- کودکان زیر باران به رقص و پایکوبی مشغول میشوند.
- کشتزار، شالیزار و چمنزار جان میگیرند.
- چشمها به رنگین کمان دوخته میشود.
- چترهای رنگی باز میشود.
- دستها به سوی آسمان بلند میشود.
- همه، صاحبِ باران را شکر میگویند.
سپس با توجّه به ساختار درونی نوشته، جملات بالا را سازماندهی میکنیم.
وقتی باران میبارد…
بند آغازین: دلها گرفته است. شالیزار مدّتهاست رنگ باران به خود ندیده. کشاورزان دستِ دعا به سوی آسمان بلند میکنند.
بندهای میانی: نسیم نرم و سبک دعای باران را از دستهای آنان به آسمان میبرد، خداوند دعا را میشنود و مهربانانه، بارانِ زیبا را به سویشان روانه میکند. بوی خاکِ باران خورده و چمن تازه در هوا پخش میشود. دست و روی دشت شسته میشود و زیباییهای آن دو چندان میگردد.
باران میآید و خیر و برکت را با خود میآورد. کشاورزان سرود شادی میخواندند و کودکان زیر باران به رقص و پایکوبی مشغول میشوند. پرندگان شادمانه میخوانند و شالیزارها جانی دوباره میگیرند.
باران، شادمانه دست آدمها را میگیرد و آنها را به دوران کودکی میبرد. آنها چشمانشان را میبندند و برای دقایقی به دوران خوش کودکی باز میگردند و زمزمه میکنند: «باز باران، با ترانه با گهرهای فراوان …»
بند پایانی: چشمها از فرود باران که زیباترین آغاز است به رنگین کمان دوخته میشود و همه، صاحبِ باران را شکر میگویند و با شادی فریاد میزنند:ای خدای مهربان! هرگز ما را تنها نگذار.
فعّالیت (۱)
موضوعی را انتخاب کنید و با روش بارش فکری طرح نوشته خود را مشخص کنید.
■ انتخاب موضوع: …………………………………………………
■ بارش فکری
■ طرح نوشته
نکته: با توجّه به موضوع نوشته و میزان گستردگی مطلب، تعداد بندهای میانی میتواند متفاوت باشد.
فعّالیت (۲)
با توجّه به طرح نوشته خود، متنی بنویسید. بند آغازین، بندهای میانی و بند پایانی را در آن مشخّص کنید.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
مرحله پس از نوشتن
در این مرحله برای بازبینی، اصلاح و ویرایش نوشته، به موارد زیر توجّه میکنیم:
- نکاتی را که از نظر منطقی با سایر قسمتها هماهنگی ندارد، حذف میکنیم.
- در صورت لزوم، تغییراتی در طرح نوشته ایجاد میکنیم، ترتیب بندها را جابه جا میکنیم و بر اساس یافتههای تازه، صحنههای تازه میآفرینیم.
- مواردی را که ابهام دارد و موجب بدفهمی میگردد، اصلاح میکنیم و در صورت نیاز برخی قسمتهای نامفهوم را گسترش میدهیم.
- واژهها و جملههای اضافه را حذف میکنیم.
- در صورت استفاده از آرایههای ادبی، شیوه کاربرد آن را در نوشته، مورد توجّه قرار میدهیم.
- نوشته را از نظر نشانههای نگارشی بررسی و در صورت نیاز آن را اصلاح میکنیم.
- به املای درست واژهها توجّه میکنیم.
- در پایان، نوشته را یک بار با صدای بلند میخوانیم.
اکنون با توجّه به نکات یاد شده، نوشته قبلی را ویرایش میکنیم.
وقتی باران میبارد
بند آغازین: دلها گرفته است. شالیزار مدتهاست رنگ باران به خود ندیده است. کشاورزان شانه به شانه یکدیگر دست دعا به سوی آسمان برمیآورند.
بندهای میانی: نسیم، نرم و سبک، دعای باران را از دستهای آنان به آسمان میبرد، خداوند دعا را میشنود و مهربانانه، بارانِ زیبا را به سویشان روانه میکند. بوی خاکِ بارانخورده و چمن تازه در هوا پخش میشود. دست و روی دشت شسته میشود و زیباییهای آن دو چندان میگردد.
باران میبارد و خیر و برکت باریدن میگیرد. کشاورزان نوای شادی سرمیدهند و کودکان زیر باران به رقص و پایکوبی مشغول میشوند. شالیزار جانی دوباره میگیرد و پرندگان، شادمانه آواز میخوانند.
باران، صمیمانه دست آدمها را میگیرد و آنها را به دوران کودکی میبرد. همه چشمانشان را میبندند و برای لحظاتی به دوران خوش کودکی باز میگردند و زمزمه میکنند: «باز باران، با ترانه با گُهرهای فراوان …»
بند پایانی: نگاهها از ریزش باران که زیباترین آغاز است، اوج میگیرد و به رنگین کمان دوخته میشود. آنان صاحبِ باران را شکر میگویند و با شادی فریاد میزنند: «ای خدای مهربان! هرگز ما را تنها نگذار.
فعّالیت (۳)
نوشته خود را ویرایش کنید.
اینک نوشتههایتان را بخوانید یا در اختیار دوستانتان قرار دهید تا با استفاده از معیارهای جدول زیر، آن را ارزیابی کنند.
کارگاه نوشتن درس اجزای نوشته ساختار و محتوا
تمرین (۱)
نوشته زیر را بخوانید و طرح اوّلیه آن را در متن مشخّص کنید.
در فرهنگهای پیش از خط، یعنی روزگاری که آثار ادبی نوشته نمیشد، هر سنّت ادبی به صورت شفاهی وجود داشت و سینه به سینه منتقل میگشت. در فرهنگی که با خط آشنا میشود، این سنّت ادبی روایی میتواند به نشو و نمای خود ادامه بدهد، امّا هنگامی که خط مهمترین وسیله بیان میشود، حیات این سنّتها پایان میپذیرد.
سابقه نوشتن در ایران به سده ششم پیش از میلاد باز میگردد. نگارش اسناد دولتی، سیاسی و اقتصادی در کتیبههای ایران باستان از دیرباز معمول بوده است. امّا توسعه نگارش آثار دینی و ادبی تا سدههای نخستین مسیحیت، مورد بحث است. شواهد حکایت از آن دارد که تکامل ادبیات از صورت روایی و نقلی به صورت نوشتاری در بخش دوم از عصر ساسانیان صورت پذیرفته است. برای نمونه کتاب اوستا پس از سدهها انتقالِ سینه به سینه، سرانجام در دوره ساسانیان به رشته تحریر درآمد.
در کتیبههای فارسی باستان، هرگز نامی از اوستا برده نشده است؛ امّا سنجش کتیبههای فارسی باستان و متنهای اوستایی حکایت از آن دارد که از نظر شکل و مضمون میان این دو متن باستانی مشابهت و یکسانی وجود دارد. در هریک از این دو پیکره ادبی همانندیها و نشانههایی است که در کتیبههای فارسی باستان به صورت منثور و با آزادی عمل بیشتر و در متنهای اوستایی به صورت منظوم و با ساختار و وزنی معین به کار رفتهاند و احتمال آنکه این یکسانیها و تناظرها تصادفی باشند، بسیار اندک است.
تحوّلات خط، قرنها ادامه یافت تا اینکه خطِّ الفبایی رایج شد. امروزه حجم زیادی از اطّلاعات به صورت نوشتاری انتقال مییابد. به بیان دیگر با تحوّل خط و میزان کاربرد آن، از گفتار به نوشتار رسیدهایم.
تمرین (۲)
موضوعی انتخاب کنید و با رعایت مراحل نوشتن، متنی بنویسید.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
تمرین (۳)
نوشته دوستانتان را براساس معیارهای جدول ارزشیابی درس تحلیل کنید.
مَثَل نویسی درس اجزای نوشته ساختار و محتوا
مثلهای زیر را بخوانید. سپس یکی را انتخاب کنید و آن را گسترش دهید.
- بار کج به منزل نمیرسد.
- زبان خوش، مار را از سوراخ بیرون میآورد.
- از کوزه همان برون تراود که در اوست.
- از این گوش میگیرد، از آن گوش درمیکند.
چند نکته تکمیلی درس اول نگارش یازدهم
ما در این مقاله، به بررسی درس اجزای نوشته ساختار و محتوا، درس اول نگارش یازدهم پرداختیم و با نحوه ساختاربندی متنها و نوشتهها آشنا شدیم. همچنین متن کامل درس اجزای نوشته ساختار و محتوا نگارش یازدهم، مندرج در کتاب را آوردیم. اگر دوست دارید که مطالعه دقیقتر و کاملتری درباره ساختار متن انجام دهید، پیشنهاد میکنم کتاب لوازم نویسندگی نادر ابراهیمی را مطالعه کنید.
همچنین ما، علاوه بر متن درس ساختار و محتوا، درس 1 نگارش یازدهم، متن و توضیحات درسهای دیگر کتاب نگارش یازدهم را در سایت فارسی 100 قرار دادهایم. برای مطالعه مقالههای مربوط به پایه یازدهم روی لینک کلیک کنید یا آن را لمس کنید.
